Fan va texnika tarixi

2 – mavzu: Antik davrda ilmiy tafakkurning paydo bo’lishi va shakllanishi

Reja:

1. Qadimgi Sharqda ilmiy fikrlarning yuzaga kelishi va shakllanishi.
2. Qadimgi Yunonistonda ilmiy bilimlarning kurtaklari.


Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar
Yunon va rim manbalari, bobil manbalari, o’rta asr mutafakkirlari, ibtidoiy qabilalar, varvarlar, «oltin asr», arxeologik davrlashtirish, geologik davrlashtirish, suratli yozuv, ierogliflar, astronomiya, mifologiya, magiya, geometriya.


1 - savolning bayoni:
Qadimgi insoniyat o’z harakati bilan ibtidoiy tibbiyotni vujudga keltirdi. Ular o’z-o’zini davolash usullarini va foydali o’simliklarni (boshoqli, yovvoyi boshoqli don ekinlarini zlak deb ataymiz va uni neantrop davriga kelib kuzatishlar evaziga xonakilashtirilishini ko’ramiz. Dastlab tariq xonakilashtirilgan) ahamiyatini ajrata boshladilar. Ibtidoiy bilimlarni rivojining o’ziga xos hususiyatlaridan biri tabiat xodisalariga o’z ta’sirini ko’rsatish qadimdan insoniyat astronomik bilimlarni shakllantirishga harakat qilganlar. Keyingi 30-20 ming yiliklar davrida arxeologlar tomonidan ko’plab maqbaralar tadqiq etilib paleolit davrida ham astronomik bilimlarning kurtaklari paydo bo’lganligi aniqlandi.
So’ngi paleolit davrida insonlar oy taqvimlariga ega edilar. 10 oylik oyga qarab, taqvim 280 kundan iborat edi. Demak, 20 ming yil avval insonlar hisob-kitobni oy va quyoshga qarab belgilashgan. Vaqtni shu tariqa insonlar tabiat fasllari va shaxsiy fiziologiyasiga ham moslab borishgan.¹
Fanning ilk kurtaklari kishilik jamiyatining paydo bo’lishi bilan bog’liq holda maydonga keldi. Ilk ibtidoiy insoniyat dunyoni tushunishni, aniq tasavvur eta olgan. Ular fasllarni, tabiatdagi o’zgarishlarni sezish qobiliyatiga ega bo’lgan. Qaerda yashayapti, geografik muxitning qandayligini tasavvur etishgan. Ibtidoiy inson o’z organizmini qanday davolash uslublarini ham bilgan hamda foydali o’simliklarni ajrata olish orqali insoniyat o’tmishda quyidagi tushuncha va bilimlarni egallab borishgan.

• 
  ibtidoiy tibbiyot;
  
• 
  sodda jarrohlik operatsiyalarini o’tkazish;
  
• 
  astronomik bilimlarni paydo bo’lishi;
  
• 
  tasviriy san’at;
  
• 
  tosh taroshlash texnologiyasi;
  
• 
  afsonalar (mifologiya);
  
• 
  sehrgarlik;
  

Mifologiya fanga o’tish jarayonidagi ma’lum bir bosqich rolini o’tagan.
Qadimgi Sharq tsivilizatsiyasi shakllanish jarayonida fan tarmoqlarining kurtaklanishi kuyidagi shaklga ega;

• 
  yozuvning paydo bo’lishi
  
• 
  suratli yozuvlar – “piktografiya”
  
• 
  ideografiya
  
• 
  ieroglafiya
  

Bizga ma’lumki XIV asrda Xett davlatida Kikkuli dastlabki “otboqarlik” haqida ma’lumotlarni yozdi. Bu esa agrar fanning shakllanishiga asos bo’lgan edi. Shuningdek qadimgi bobilliklar jigar, yurak va boshqa inson organizmini davolash usullarini bilishgan. Shu davrdan e’tiboran III ming yillikda Mesopotamiyada oy kalendarlari mavjud bo’lgan. Xammurappi davrida fanning ayrim tarmoqlari jumladan, qonunlar to’plami yuzaga keltirildi, qadimgi xindlar matematik o’lchovlarni ixtiro qilishdi. Astronom Nryabxata V asrda er shar sifatida o’z o’qi atrofida aylanadi deb ko’rsatgan edi. Xitoyliklar choyning shifobaxsh ekanligini aniqlashganlar. Qadimgi greklar birinchi marta geometrik o’lchovlarni ishlatganlar.