|
7.Aristotel antik dunyoning universiall aql egasi
Aristotel (qadimgi yunoncha Ἀσττοtēēs; miloddan avvalgi 384 yil, Stagira, Frakiya — miloddan avvalgi 322 yil, Chalkis, Euboea oroli) — qadimgi yunon faylasufi. Platonning shogirdi. Miloddan avvalgi 343 yildan e. - Iskandar Zulqarnaynning o'qituvchisi. Miloddan avvalgi 335/4 yillarda. e. litseyga (qadimgi yunoncha litsey yoki peripatetik maktab) asos solgan. Klassik davr tabiatshunosi. Antik davr faylasuflarining eng nufuzlilari; formal mantiq asoschisi. U hali ham falsafiy leksika va ilmiy tafakkur uslubiga singib ketgan kontseptual apparatni yaratdi.Aristotel insoniyat taraqqiyotining barcha sohalarini: sotsiologiya, falsafa, siyosat, mantiq, fizikani qamrab oluvchi falsafaning yaxlit tizimini yaratgan birinchi mutafakkirdir Uningontologiyahaqidagi qarashlari inson tafakkurining keyingi rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Aristotelning metafizik ta’limoti Foma Akvinskiy tomonidan qabul qilingan va sxolastik usulda ishlab chiqilgan.Aristotel eramizdan avvalgi 384-yilda Atos togʻi yaqinidagi Xalkidiki yunon koloniyasi boʻlgan Stageyrada (shuning uchun uning laqabi Stagirit) tugʻilgan. Aristotelning otasining ismi Nikomax bo'lib, u Makedoniya qiroli Amintas III saroyida shifokor bo'lgan. Nikomax irsiy tabiblar oilasidan chiqqan bo'lib, ularda tibbiyot san'ati avloddan-avlodga o'tib kelgan. Ota Aristotelning birinchi ustozi edi. Bolaligida Aristotel Iskandar Zulqarnaynning bo'lajak otasi Filipp bilan uchrashdi, bu uning kelajakda Iskandarning tarbiyachisi etib tayinlanishida muhim rol o'ynadi.Aristotelning yoshlik yillari Makedoniya gullagan davri boshlangan paytga to'g'ri keldi. Aristotel yunoncha ta'lim olgan va bu tilda ona tili bo'lgan, u demokratik boshqaruv shakliga xayrixoh edi, lekin ayni paytda u Makedoniya hukmdorining sub'ekti edi. Bu qarama-qarshilik uning taqdirida ma'lum bir rol o'ynaydi.
8.Platon maktabiga kiruvchi allomalar ro'yhati
Akademiya (yun. – Akademos – afsonaviy qahramon Akadem nomidan)– koʻpgina ilmiy muassasa, jamoat tashkilotlari, oʻquv yurtlarining nomi. Mil. av. 4-asrda Platon (Aflotun) asos solgan yunon falsafiy maktabi (qarang Pla-ton akademiyasi), Afina yaqinidagi joy ham uning nomi bilan atalgan. Sharq mam-lakatlarida A. tarzidagi muassasa va ja-miyatlar 8–9-asrlarda tarkib topa boshlagan. Xususan, arab xalifaligida Horun ar-Rashid hukmronligi davri (786–809)da "Bayt ul-hikmat" ("Hikmat xonasi")ga asos solinib, xalifa Ma’mun hukmronligi davri (813– 833)da "Bayt ul-hikmat"ning faoliyati yanada rivoj topgan, uning rasadxonasi va katta ku-tubxonasi boʻlgan (buyuk matematik Muso Xorazmiy va astronom Ahmad Fargʻoniy 253shu yerda ishlagan). Mashhur olim va shoir Ibn Hamdon (935 yil vafot etgan) Mosul shahrida ku-tubxonali "Dor ul-ilm" ("Ilm uyi") ochgan va bu joy ilmga intilganlarning kirishi uchun bemalol boʻlgan. Bunday Alar Bagʻdodda, shuningdek Misrda ham ochilgan. 1010-yilda Urganchda Mamun akademiyasiga asos solingan. Abu Rayhon Beruniy shu A.ning rahbari boʻlgan (bu A. doirasida Abu Ali ibn Sino, fayla-suf Abu Saxl Masihiy, tabib Abulhasan Hammor va boshqa ish olib borishgan). Amir Temur tomonidan Samarqandda toʻplangan olim, yozuvchi va me’morlar 15-asr fani va madaniyati taraqqiyotiga munosib hissa qoʻshganlar. Ulugʻbek ma-drasasi va rasadxonasi ham oʻz davrining A. sidir (qarang Ulugʻbek akademiyasi); bu A. Qozizoda Rumiy, Gʻiyosiddin Jamshid al-Koshiy, Ali Qushchi va boshqa buyuk matematik hamda astronomlarni birlashtirgan. 15-asrning 2- yarmida ilmiy va madaniy mar-kazga aylangan Hirotda, Navoiy atrofida olim, yozuvchi, rassom, sozanda va boshqalardan tarkib topgan oʻziga xos ilmiy va badiiy jamiyat yuzaga kelgan. Hirot miniatyura maktabinn oʻrta asr Sharqida davlat to-monidan ta’sis etilgan birinchi badi-iy A. deb hisoblash mumkin (Behzod shu A.ning eng yirik vakilidir). 15–16-asrlarda Yevropada (Italiyada) turli ilmiy jamiyatlar A. deb atala boshlagan; ularning faoliyati asosan ijtimoiy fanlar yoʻnalishida boʻlgan. 17-asrda bir qancha ilmiy jamiyatlar – A.lar tuzilib, ular asosan tabiatshunoslik masalalari bilan shugʻullangan. 17-asrning 2- yarmidan dav-lat hokimiyati yordami bilan bir qancha mamlakatlarda milliy ilmiy markaz sifatidagi A.lar tuzildi; mas, Lon-dondagi Qirollik jamiyati (1660), Pa-rij Fanlar Akademiyasi (1666), Berlindagi Prussiya Fanlar Akademiyasi (1700), Peterburg Fanlar Akademiyasi (1724).
Do'stlaringiz bilan baham: |
