Falsafafanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli ma’ruza rejasi

Jon Lokk
(ingliz faylasufi 1632-1704) cubstansiya tushunchasini tahlil qilishga nisbatan 
gnoseologik yondashuvga asos solgan. U g‘oyalar va tushunchalarning manbai tashqi dunyo, 
moddiy narsalardir, degan tezisni isbotlashga harakat qilgan. Uning fikricha, moddiy jismlarga 
sof miqdor xususiyatlarigina xos. Materiya sifat jihatidan rang-barang emas: moddiy jismlar bir-
biridan kattaligi, shakl-shamoyili, harakati va osoyishtaligi bilangina ajralib turadigan «birlamchi 
sifatlar»dir. «Ikkilamchi sifatlar» esa - hid, ovoz, rang, ta'm. Ular narsalar bilan uzviy bo‘lib 
tuyuladi, lekin amalda bunday emas: narsalarda bunday sifatlar yo‘q. Ular, Lokk fikriga ko‘ra, 
sub'ektda «birlamchi sifatlar» ta'sirida vujudga keladi.
Jorj Berkli
(ingliz faylasufi, yepiskop har 1685-1753) materializm, ateizm va deizmga 
ochiq-oydin qarshi chiqqan, har qanday sifatning ob'ektiv asosini rad etgan va amalda ularni 
inson sezgilariga tenglashtirgan. Berkli fikriga ko‘ra, amalda avvalo «jonlar», ularni yaratgan 
Xudo, shuningdek Xudo odamlar joniga joylagan «g‘oyalar» yoki sezgilar mavjud. Berkli tashqi 

---

dunyodagi ob'ektivlikni sub'ektivlik bilan bog‘laydi: u barcha narsalarni sezgilarning 
«uyg‘unligi» da ko‘radi. Berkli uchun idrok etish mumkin bo‘lgan narsalargina mavjud, barcha 
narsalar Xudoning aqlida zohirdir.
Devid Yum
(ingliz faylasufi 1711-1776) ham, J.Berkli kabi, substansiyaning 
materialistik talqiniga qarshi chiqib, ontologiya muammolarini yechishga harakat qilgan. U 
moddiy va ma'naviy substansiyaning amalda mavjudligini inkor etgan, lekin substansiya 
«g‘oyasi» mavjud, deb hisoblagan. 
Substansiya «g‘oyasi» deganda u ilmiy bilimga emas, balki 
oddiy bilimga xos bo‘lgan inson «idroklari majmui»ni tushungan.
Xullas, yangi davr falsafasi bilish nazariyasi (gnoseologiya)ning rivojlanishida ulkan 
qadam tashladi. Falsafa ilmiy metodi, insonning tashqi dunyoni bilish metodologiyasi, tashqi va 
ichki tajriba aloqalari bosh muammolarga aylandi. Olinayotgan barcha bilimlar tizimining o‘zagi 
hisoblangan haqqoniy bilimni olish vazifasi qo‘yildi. Bu vazifani hal qilishning turli yo‘llarini 
tanlash gnoseologiyaning ikki asosiy yo‘nalishi – empirizm va ratsionalizm paydo bo‘lishini 
belgiladi.