Falsafafanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli ma’ruza rejasi

Rene Dekart
(fransuz faylasufi va matematigi 1596-1650) cubstansiyaning bekoncha va 
gobbscha monistik talqiniga o‘zining dunyoning dualistik talqinini qarshi qo‘yadi. 
Dekart bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan ikki birinchi asos: nomoddiy yoki «fikrlovchi» 
substansiya va moddiy yoki «ko‘lamli substansiya» mavjudligini taxmin qiladi. Bu ikki 
substansiya parallel mavjuddir. Ularni o‘rganish bilan metafizika va fizika shug‘ullanadi. 
Metafizika avvalo ma'naviy substansiyani, u bilan bog‘liq bo‘lgan bilish va borliq tamoyillarini 

---

o‘rganadi. Fizika tabiat falsafasini tadqiq etadi. U dunyoning vujudga kelishi, yerda hayotning 
rivojlanishi (tabiat qonunlariga muvofiq) haqidagi ta'limotni o‘z ichiga oladi, hayvonlar va inson 
tanasining tuzilishini mexanika qonunlariga bo‘ysinuvchi murakkab mashinalar sifatida 
o‘rganadi (R.Dekart asarlaridan biri «Hayvon – mashina» deb ataladi). 
Dekart ilgari surgan kosmogoniya haqidagi ta'limot zamirida quyosh tizimsining tabiiy 
rivojlanishi g‘oyasi yotadi. Uning fikricha, bu rivojlanish materiya va uning turli jinsli zarralari 
harakati bilan belgilanadi. Dekart materiya mustaqil ijodiy kuchga ega deb hisoblaydi. Harakatni 
Dekart mexanik jarayon – jismlarning makonda ko‘chishi sifatida tushunadi. Shunday qilib, 
R.Dekart o‘z-o‘zi bilan ziddiyatga kirishadi: u makonni jismning ko‘lamliligi sifatida tan oladi, 
lekin harakatni jismlarning boshqa jismlarga nisbatan ko‘chishi sifatida tushunadiki, bu makonni 
bo‘shliq sifatida tan olishni anglatadi.
R. Dekartning bilish haqidagi ta'limoti ham diqqatga sazovor. R.Dekart o‘zining «Metod 
haqida mulohazalar» asarida bilimlar manbai va ularning haqiqiyligi mezonini tashqi dunyodan 
emas, balki inson aqlidan qidirish lozim, degan xulosaga keladi. Uning fikricha, intellektual 
intuitsiya yoki sof mushohada – bilishning tayanch nuqtasi. Barcha g‘oyalarni Dekart ikki 
guruhga ajratadi: sezgilar ta'sirida tug‘ilgan g‘oyalar va tug‘ma g‘oyalar. Tug‘ma g‘oyalar 
mutlaqo ishonchlidir. Ularning qatoriga Dekart Xudo g‘oyasi, matematik aksiomalar va shu 
kabilarni kiritadi. Masalan, barcha mavjud narsalarga shubha bilan qarash kashfiyotga yo‘l 
ochuvchi mutlaqo ishonchli asos, metod yoki vosita hisoblanadi. Ayni shu sababli Dekart hissiy 
narsalar, matematik haqiqatlar va hatto «hamma narsaga qodir Xudo»ning mavjudligiga shubha 
bilan qaraydi. Ammo, hamma narsaga shubha qilgan va hamma narsani inkor etgan holda, u 
shubhalanuvchi fikrning mavjudligiga shubha qilmaslik kerak, degan xulosaga keladi. Shu tariqa 
u fikrlash birdan-bir ishonchli dalildir, deb xulosa chiqaradi: «Men fikrlayapman, demak, 
yashayapman».