«fаlsаfа» modulidan oʼquv-uslubiy mаjmuа

Subʼektiv idealizm vakillari (Berkli, Yum, Max va boshqalar) makon va vaqtga individual ong shakllari sifatida yondashadi. Xususan, D.Yum (1711-1776) uchun ular faqat idrokda mavjuddir. Falsafadagi butun subʼektiv-idealistik yoʼnalish uchun makon va vaqt – tasavvurlarning joylashuv usuli, binobarin, ular oʼz kelib chiqishining psixologik manbaiga ega. Berklidan Maxga qadar makon va vaqt - sezgilarning tartibga solingan qatorlari shakllaridir, degan yondashuvni asoslovchi dalillar majmui amal qildi. Ingliz faylasufi Pirson fikriga koʼra, makon va vaqt amalda mavjud emas, ular narsalarni idrok etishning subʼektiv usuli, xolos. Makon – narsalarni idrok etish tartibi yoki kategoriyasi boʼlsa, vaqt voqealarni idrok etish kategoriyasidir. А.А.Bogdanov makon va vaqtni tashkil etuvchi va uygʼunlashtiruvchi inson tafakkuri mahsuli deb hisoblaydi. I.Kant (1724-1804) ham makon va vaqtga subʼektiv deb qaraydi, ammo ularni aprior, yaʼni insonga tajribaga qadar berilgan hissiy mushohada shakllari sifatida tushunadi. I.Kant makon va vaqtni inson hissiyoti shakli – kuzatish shakli sifatida talqin qiladi. Unga koʼra, aynan dunyoni bilishga harakat qilayotgan subʼekt oʼziga berilgan dunyoning muayyan makon va vaqtdagi shakl-shamoyilini yaratadi.
Materialistik yondashuv makon va vaqtni ongdan tashqarida va undan qatʼiy nazar mavjud deb hisoblaydi, yaʼni ular mavjudligining obʼektiv xususiyatini qayd etadi. Mazkur yondashuv asosan tabiatshunoslikning I.Nyuton (1643-1727) va А.Eynshteyn (1879-1955) kabi atoqli namoyandalari ilgari surgan gʼoyalarga tayanadi.
Makon va vaqt tabiati haqidagi metafizik yondashuvlarni rad etuvchi tabiiy ilmiy dalillar XIX asr oxirida fizikada elektromagnit nazariyasi yuzaga kelishi bilan shakllana boshladi. Uning rivojlanishi faylasuflarni boʼshliq haqidagi tasavvurlardan voz kechishga majbur qildi. Dastlab u “efir” toʼgʼrisidagi gʼoya bilan almashtirildi. efir hamma joyda toʼliq, lekin mutlaq va hech narsaga bogʼliq boʼlmagan makonning shakli vazifasini bajardi. Keyinchalik bu tasavvurlardan ham voz kechildi.