«fаlsаfа» modulidan oʼquv-uslubiy mаjmuа

4. “Kategoriya” so‘zi qadimga yunon tilidan olingan bo‘lib: «izohlash», «tushuntirish», «ko‘rsatish», degan ma’nolarni anglatadi. Uning mazmunidagi bunday xilma-xillik qadimga davrlardanoq ilmiy tadqiqot yo‘nalishiga aylangan. Falsafa tarixida ularni birinchi bo‘lib, Arastu ta’riflab bergan. U o‘zining «Kategoriyalar» degan asarida ularni ob’ektiv voqelikning umumlashgan in’kosi sifatida qarab, turg‘umlashtirishga harakat qilin. Xususan, uningcha quyidagi kategoriyalar mavjud: «mohiyat» (substansiya), «miqdor», «sifat», «munosabat», «o‘rin», «vaqt», «holat», «mavqe», «harakat», «azob-uqubat». Bu turg‘umlashtirish, o‘z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Keyinchalik Arastu «Metafizika» asarida «mohiyat», «holat» va «munosabat» kategoriyalarini ham izohlagan.
6-mavzu: Bilish falsafasi (Gnoseologiya).
Reja:
1.Bilish nazariyasining predmeti va oʼziga xos xususiyatlari.
2.Bilishning asosiy turlari va shakllari.
3.Ong-tafakkur va borliqning birligi.


«Gnoseologiya» - sof falsafiy kategoriya. Uning nomi yunoncha gnosis – bilim, ilm va logos – taʼlimot, fan soʼzlaridan kelib chiqqan. Soʼzma-soʼz maʼnosi - «bilish haqidagi taʼlimot (fan)», «ong haqidagi taʼlimot (fan)». Falsafiy adabiyotlarda, shu jumladan falsafiy qomuslar va lugʼatlarda «gnoseologiya» atamasi «bilish nazariyasi» deb tarjima qilingan. Shu bilan bir qatorda, ayni shu mazmunni ifodalash uchun falsafiy adabiyotlarda «epistemologiya» soʼzi ham qoʼllaniladi.
Shuni taʼkidlash lozimki, gnoseologiyaga tatbiqan bilish nazariyasi va epistemologiya nomlarining qoʼllanilishini oʼrinli deb boʼlmaydi. Zotan, «episteme» soʼzi «pistis» - eʼtiqod soʼzi bilan uzviy bogʼliq. Biroq, biz biladigan (gnosio) va biz ishonadigan (pistio), mavjudligiga eʼtiroz bildirmaydigan narsalar – falsafiy va ilmiy bilimlarning hozirgi darajasida mazmunan har xil tushunchalardir. Shu bois Gʼarbiy Yevropa falsafasida epistemologiyaning mazmuni ikki xil, baʼzan esa – uch xil talqin qilinadi.
Umuman olganda, hozirgi zamon falsafasida gnoseologiya bilish jarayonining umumiy, aniqroq aytganda – falsafiy mohiyati hamda umumiy muammolariga eʼtiborni qaratadi. epistemologiya esa, bizning muayyan narsalar haqidagi bilimlarimiz va (yoki) eʼtiqodlarimizning ishonchlilik darajasini oʼrganadi. Demak, epistemologiya gnoseologiyaning tarkibiy qismi yoki uning amaliy ifodasidir. Tom maʼnodagi epistemologiya hozirgi kunda ilmiy, haqiqiy bilimning mazmunini, shuningdek diniy eʼtiqodlarning gnoseologik mohiyatini oʼrganish bilan shugʼullanadi. Bunda esa bilish (ong)ning mohiyati toʼgʼrisida bahs yurituvchi falsafiy taʼlimot maʼnosidagi «gnoseologiya» atamasidan foydalaniladi. Shu bilan biz avval gnoseologiya muammolari doirasini aniqlab olishga harakat qilamiz.
Gnoseologiya yoki bilish nazariyasi falsafiy bilimlar boʼlimi boʼlib, unda insonning dunyoni bilish imkoniyati,insonning oʼzlikni anglash jarayoni, bilishning bilmaslikdan bilim sari yuksalishi, bilimlar tabiati va ularning mazkur bilimlarda aks etuvchi narsalar bilan oʼzaro nisbati oʼrganiladi. Shunday qilib, umuman olganda, gnoseologiya ong, bilish, bilimni oʼrganish bilan shugʼullanadi.
Shaxsiy va ijtimoiy tajribada biz ongning mavjudligini aniq sezamiz, ongning oʼz-oʼziga, boshqa odamlarga va umuman jamiyatga taʼsiri natijalarini fiziologik darajada his qilamiz va koʼramiz. Biroq bu jarayonda ongning oʼzi koʼrinmaydi. Moddiy dunyo hodisalaridan farqli oʼlaroq, ongni kuzatish mumkin emas. U goʼyo vaqt va makon chegaralaridan tashqarida turadi. Gnoseologiyaning vazifasi bu koʼrinmas ongni idrok etish, uning moddiy narsa va hodisalar dunyosi bilan oʼzaro aloqalarini aniqlash, uni oʼz muhokama va tadqiqot predmetiga aylantirishdan iborat.