Falsafa ma’ruzalar matni

Temuriylar davrida tasavvuf ta’limoti keng quloch yoydi. Sohibqiron tasavvuf qoidalaridan mamlakatdagi salbiy 
illatlarni yo’qotishda, turli janjal va nizolarni bartaraf qilishda, haqiqat va adolat o’rnatishda, insonparvarlik g’oyalarini 
tarqatishda foydalangan. Temur tasavvufdagi poklanish, to’g’ri va sofdil bo’lish, zino va fahsh ishlar bilan 
shug’ullanmaslik, harom-harish ishlardan qochish, halol mehnat qilish, biror kasbni egallash, muhtojlarga mehr-shafqat 
ko’rsatish kabi g’oyalarni xalqqa singdirish uchun kurash olib bordi. Naqshbandlik tariqatining yirik shayxlari bo’lmish 
Sayyid Amir Kulol, Shayx Abu Bakr Tayobodiy, Mir Sayyid Barakalar Temurning pirlari bo’lib, sohibqiron ular bilan 
tez-tez muloqot qilib turgan. 
Temuriylardan Shohrux, Ulug’bek, Xusayn Boyqaro, Bobur Mirzolar davlatni boshqarishda, din va tasavvuf 
qoidalariga amal qilishda, ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishda uning an’analarini izchil ravishda davom ettirdilar. 
Bu davrda me’morchilik san’ati yuksak darajaga ko’tarildi. Amir Temur Ko’ksaroy masjidi, Shohizinda, Bibixonim 
madrasasini qurdirdi. Keshda (Shaxrisabz) Oqsaroy barpo qila boshladi. Mirzo Ulug’bek davrida 1417-1420 yillarda 
Registonda, keyinchalik Buxoroda, 1432-1433 yillarda G’ijduvonda madrasalar qurildi, Bibixonim masjidi, Go’ri Amir 
maqbarasi qurib bitkazildi. 1429 yili esa Ulug’bekning falakiyot rasadxonasi nihoyasiga etdi. Xirotda ham ko’plab 
me’morchilik binolari barpo qilindi. Ular jumlasiga masjid, madrasa va xonaqohlardan iborat bo’lgan Gumbazi sabz, 
Alisher Navoiy qurdirgan «Ixlosiya», «Nizomiya», «Shifoiya» madrasalari, Marv shahridagi «Xusraviya» madrasasi va 
boshqalar kiradi. Navoiy yashagan zamonda Xirotda «Sharq Rafaeli» deb nom olgan Kamoliddin Behzod (1456-1535) 
va shoh Muzaffar kabi dunyoga mashhur rassomlar ijod qildi. Behzod «Zafarnoma» kitobiga, Xusrav Dehlaviyning 
«Hamsa», Sa’diyning «Bo’ston» asarlariga naqsh bergan va Xusayn Boyqaro, Xotifiy, Jomiy va boshqalarning rasmini 
chizgan, xalqning mehnatini, tabiat manzaralarini haqqoniy tasvirlagan. 
XIV-XV asrlarda Movarounnahr va Xurosonda ilm-fanning ko’p sohalarida yuksalish yuz berdi. Jahonga mashhur 
olimlar, tabiatshunoslar va shoirlar etishib chiqdi. Tibbiyot, riyoziyot, handasa, tarix, adabiyot, jug’rofiya, pedogogika, 
mantiq, falsafa, axloqshunoslik va boshqalarga e’tibor berildi. Ayniqsa, badiiy adabiyot va adabiyotshunoslik tez rivoj topa 
boshladi, ularda o’sha davrning muhim ijtimoiy muammolari va insonparvarlik g’oyalari olg’a surildi. «Gul va Navro’z» 
muallifi Lutfiy (1366-1465), «Behro’z va Bahrom» asarini yozgan Binoiy (1453-1512), «Tazkirat ush-shuaro» (shoirlar 
haqida tazkira) ning muallifi Davlatshoh Samarqandiy, «Yusuf va Zulayxo», «Mahzan ul-asror» (Sirlar xazinasi) 
asarlarining mualliflari Durbek (XIV-XV asrlar), Haydar Xorazmiy hamda Kamol Xo’jandiy (1402 yilda vafot etgan), 
Hofiz Xorazmiy (XIV-XV asrlar), Ismat Buxoriy (1365-1436), Yaqiniy (XV asr), Hiloliy (XV asr), Atoiy (XV asr) va 
boshqalar o’sha davrda yashab ijod etdilar. 
Bu davrda tarix faniga e’tibor kuchaydi, yirik tarixnavislar paydo bo’ldi. Temuriylar davrida Abdurazzoq 
Samarqandiyning (1413-1482) «Matlaa as-sa’dayn va majma’ al-bahrayn» («ikki dengizning qo’shilishi»), Hofizi 
Abruning (1361-1430) «Zubdat at-tavorix» («Tarixlarning sarasi»), Muyiniddin Isfizoriyning (1494 da vafot etgan) 
«Ravzat al — jannat fi avsof madinat», Fosih Havofiyning (1375-1442) «Mujmali fosihiy», Sharafiddin Ali Yazdiyning 
(1454da vafot etgan) «Zafarnoma»si, Nizomiddin Shomiyning (X1V asr XV asrning boshi) «Zafarnoma»si va 
boshqalar mashhur edi. 
O’sha zamonning eng mashxur tarixchilari Mirxond (1433-1498) va Xondamir (1475-1535) edilar. Mirxond 
Hirotda tavallud topib, shu erda ijod qilgan. Uning asosiy tarixiy asari 7 jilddan iborat bo’lib, «Nabiralar, podshohlar va 
xalifalar tarjimai hollari haqida poklik bog’lari» deb ataladi. U olti jildini yozib vafot etadi, ettinchisini nabirasi 
Xondamir yozib tugatadi. 
 
 

---

Xondamir ham Hirotda tug’ilib, yoshligidan tarixnavislikka havas qo’yadi. U Agrada vafot etadi. Uning muhim 
risolalari «Makorim ul-axloq», «Habib us-siyar», «Vazirlar uchun qo’llanma» va boshqalardir. 
X1V-XV asrlarda mantiq, tabiy-ilmiy fanlar, ayniqsa falakiyot, falsafa va axloqshunoslikka katta e’tibor berildi. 
Mantiq ilmining yirik vakillaridan biri Sa’diddin Taftazoniydir (1322-1392) u Niso viloyatiga qarashli Taftazon 
qishlog’ida dunyoga keladi. Yoshligidan ilohiyot fanlari, arab tili, nutq san’ati va mantiq bilan shug’ullanadi. 
Taftazoniy madrasalarda mudarrislik qildi. Turkiston, Hirot, Jom, G’ijduvon madrasalarida talabalarga dars berdi. 
Taftazoniy shuhrati, ilmiy ishlari Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlariga keng tarqaldi. Temurning taklifi bilan alloma 
Samarqandga kelib, shu erda umrining oxirigacha yashadi. 
Taftazoniy 40 dan ortiq risolalarning muallifidir. Muhimlari: «Tahzib al-mantiq val-kalom» («Mantiq va kalomga 
sayqal berish») «Muxtasar al-maoniy» (Ritorikaga oid «Qisqacha ma’nolar»), «Al-irshod al-hodiy», (Arab tili 
gramatikasiga oid «Yo’l boshlovchi rahbar»), «Al-maqosid at-tolibin» («Falsafa va kalomga oid «Tolibi ilmlarning 
maqsadlari») va boshqalar. Taftazoniy o’tmish olimlarining juda ko’p asarlariga sharhlar ham bitgan. 
Alloma sabab va oqibat, iroda erkinligi, bilish, ong, mantiq fani va uning vazifalari haqida o’z fikrini bayon qilgan. Masalan, 
u tabiatda sabab va oqibat munosabatlarining mavjudligini e’tirof etadi. Taftazoniy iroda erkinligiga to’xtalib, har qanday ezgu 
ishlar xudoning mohiyatidan kelib chiqadi. xudo yaratuvchi sifatida insonlarni yomon xatti-harakatlar qilishdan saqlaydi, insonni 
ko’proq xayrli ishlar qilishga chorlaydi, gunoh ishlardan qochishga da’vat etadi, deb aytadi. 
O’sha davrning yana bir atoqli allomasi Mir Sayyid Sharif Jurjoniy Astrobod shahri yaqinida tug’ilgan. Jurjoniy 
Istambul, Qohira, Hirot, Sheroz shaharlarida bo’lib, ulardagi olimlardan ilm sirlarini o’rganadi. 1387 yildan boshlab 
Samarqand madrasalarida mantiq, falsafa, falakiyot, fiqh va adabiyot, munozara ilmi va boshqalardan dars beradi. 
Jurjoniy 50dan ortiq risolalarning muallifi bo’lib, ularning aksariyati mantiq, fiqh, falsafa va tabiatshunoslikning 
muhim muammolariga bag’ishlangan. Olimning «At-ta’rifot» («Ta’riflar»), «Odob ul-munozara» («Munozara olib 
borishning qoidalari haqida risola»), «Sug’ro» («Kichik dalil bo’la oladigan hukm»), «Kubro» (Katta dalil bo’la 
oladigan hukm»), «Avsat dar mantiq», («Mantiqda o’rta xulosa»), «Risolayi vujudiya» («Borliq haqida risola») va 
boshqa asarlari mavjud. Bulardan tashqari, Jurjoniy salaflarining, xususan ibn Sino, Chag’miniy va Nasriddin 
Tusiylarning asarlariga sharhlar yozganligi ma’lum. 
Mutafakkir risolalarida borliq, modda va uning shakllari, jismoniy va ruhiy munosabatlar, mantiqiy fikrlash, til va 
tafakkurning o’zaro aloqasi, koinot, inson, aql va bilish masalalari yoritiladi. Jurjoniy, xuddi Taftazoniy singari, hamma 
narsa va jismlar bir-biriga sabab-oqibat nisbatida bo’ladi, deb hisobladi. Oddiy narsalar asosida to’rt unsur, ya’ni suv, olov, 
havo va tuproq yotadi. Metall, o’simliklar va hayvonot dunyosi to’rt unsurning qorishishi natijasida paydo bo’ladi. 
Mir Sayyid Sharif Jurjoniy mantiq ilmi sohasida ham o’z fikrlarini bayon qilgan. O’zining qarashlarida mantiq 
ilmini falsafadan ajratmay, ayni bir vaqtda uning huquq va til bilan ham chambarchas bog’liq ekanligini isbotlab beradi. 
Shuning uchun ham, X1V-XV asrdan boshlab islom madrasalarida mantiq ilmini o’qitish huquq va tilshunoslik fanlari 
bilan bog’liq holda olib borildi. Jurjoniy xulosaning uch turi: qiyos (sillogizm), induktsiya va analogiyani har qaysisiga 
ta’rif beradi, ularning har birini tahlil qilib chiqadi. Umuman olganda, Taftazoniy va Jurjoniyning falsafiy va mantiqiy 
qarashlari ilm-fan rivojida katta hissa bo’lib qo’shildi va keyingi davrlarda yashagan mutafakkirlarning dunyoqarashiga 
samarali ta’sir ko’rsatdi. 
Jahon ilm-fani taraqqiyotiga katta ulush qo’shgan buyuk falakiyotchi olim va davlat arbobi Muhammad Tarag’ay