Falsafa ma’ruzalar matni

Muhammad al-Xorazmiy (783-850) va Ahmad al-Farg’oniy (taxm. 797-865) butun musulmon Sharqi va 
jahonda tabiiy va aniq fanlar rivojiga salmoqli hissa qo’shgan buyuk allomalardir. Muhammad al-Xorazmiy arab 
xalifaligining poytaxti Bag’dodda «Donishmandlik maskani» («Bayt ul-hikma») ga rahbarlik qilgan. Uning 
«Astronomiya jadvali», «Hind hisobi to’g’risida risola», «Quyosh soati to’g’risida risola», «Musiqa haqida risola», 
«Tiklash va qarshi qo’yish hisobiga oid muxtasar kitob» kabi asarlarida algebra sohasiga asos solindi. 
Sharq xalqlari orasida «Buyuk matematik» unvoniga sazovor bo’lgan Ahmad al-Farg’oniy (taxm. 798 y. da Quvada 
tug’ilgan) astronomiya va matematika sohalarida nom taratdi. Uning «Samoviy jismlar harakati va yulduzlar fanining 
majmuasi haqida kitob», «Astronomiya asoslari», asarlarida koinot xaritasi tuzildi. Er va fazoviy sayyoralar hajmi, 
iqlimlar, jo’g’rofiy kengliklar to’g’risida kuzatuvchilar orqali asoslangan yangi ma’lumotlar berilgan, ilm-fanning yangi 
yo’nalishlariga asos solingan. Qo’lga kiritilgan ma’lumotlarni umumlashtirish, tadqiqotda hissiy va aqliy mushohada 
mushtarakligi allomaga xos xususiyatlar sifatida dunyoqarashni shakllantirishning muhim omillari bo’lib keldi va undan 
keyin yashagan ilm ahliga ta’siri sezilib turdi. 
 
 

---

Falsafa, tabiatshunoslik va tibbiyot tarixini Forobiy, Beruniy va Ibn Sinosiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Abu Nasr 
Forobiy  (873-950) – musulmon Sharqida Arastudan keyin «ikkinchi ustoz» unvoniga muyassar bo’lgan yirik 
mutafakkir va alloma. Uning qalamiga 160 dan ziyod asar mansub bo’lib, ular asosan qadimgi yunon olimlari 
asarlaridagi tabiiy-ilmiy va falsafiy muammolar sharhlash hamda bu sohalarning dolzarb masalalarini tahlil qilishga 
bag’ishlangan. Mutafakkir olamni ikki ko’rinishda: «Vujudu vojib» (olloh) va «vujudi mumkin» (barcha moddiy va 
ruhiy narsalar) misolida talqin qiladi, barcha narsalar «vujudi vojib» tufayli yashash huquqiga ega bo’ladi. Ular o’zaro 
bir-biri bilan sababiy tarzda bog’lanadi. Sababsiz oqibat bo’lmaganidek, oqibatsiz sabab ham bo’lmaydi, deydi Forobiy. 
Olam sifat, miqdor, javhar, aktsidentsiya (muhim bo’lmagan xossa), imkoniyat, zaruriyat va tasodifiyat, makon va 
zamon, harakat va rivojlanish kabi tushunchalarda ifodalanadi. Ular fazoviy jismlar, aqlli mahluq (inson), aqlsiz 
jonivorlar, o’simliklar, minerallar va to’rtta unsur-suv, olov, havo va tuproq kabi oltita ko’rinishda namoyon bo’ladi. 
Bilish jarayoni aql va sezgilar orqali yuzaga keladi. Bilishda aql va mantiq ilmining maqomi beqiyosdir. Aql 
vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli hodisalar mohiyati ochib beriladi. Har bir fan insonning muayyan 
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. 
Mutafakkir o’z asarlarida komil inson, fozil fuqaro, odil hukmdor, baxt-saodat, unga erishish yo’llari, 
davlatning xususiyatlari, ahloqiy va aqliy tarbiya, ijtimoiy istiqbol to’g’risida ilg’or g’oyalarni ilgari surgan. 
Forobiyning Sharq xalqlari falsafiy tafakkuri rivojiga bo’lgan ta’siri sezilarli bo’lgan.