Фалсафа қисқача изоҳли луғат

112
Даламбер
кил этувчи асосий тамойили ҳокимият қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва судларга бўлинишидир.
Р. Назаров
ДАЛАМБЕР (0'АЬАМВЕКТ) ЖАН ЛЕРОН (1717.16.11-1783.29.10) — француз маърифатпарвари, математиги ва фай-ласуфи. Париж ФА аъзоси (1754), «Энциклопедия» яратиш-да Дидро билан бирга ишлаган (математика ва физика бўли-мини бошқарган). 1757 йилда реакция таъқибига учраб, «Эн-циклоледия» нашриетидан кетишга мажбур бўлган. Д. мате-матика, гидродинамика, астрономия, физика фанларини ри-вожлантиришга ҳисса қўшган. Механикада динамика масала-ларини статик усуллари билан ечиш принципи унинг номи билан аталади. Қаттиқ жисм айланма ҳаракатининг оний ўқини кашф этган. ТТрецессия нанутация хрдисалари, куч-ларни қўшиш, аэродинамик тўлқинланиш, планета ҳаракат-нинг орбитага нисбатан ҳолатлари ҳақидаги тасаввурларни бойитган. Математикада тўлқин тенгламасини топган. Қатор-лар назарияси, лимит назарияси, чексиз миқдорлар ҳисоби, ўзгарувчан миқдорлар назарияси соқаларини ривожлантир-ган. Фалсафий қарашлари Франциядаги буржуа революцияси арафасидаги ижтимоий ҳаёт муҳитида шаклланди. «Энцикло-педия» учун ёзилган «Фанларнинг келиб чиқиши ва ривож-ланиши очерки» (1751), «Фалсафа элементлари» (1759) ма-қолалари муҳим аҳамиятга эга. Дунёқараши дуализм хос, фал-сафаси сенсуализм ғоялари билан суғорилган. Д. нарсалар ва воқеаларни объектив мавжуд деб тушунса ҳам, фикрлаш ма-териянинг хоссаси эканлигини инкор этди. Унинг фикрина, онг материядан ҳоли субстанциялар, жон, тана (материя) билан боғлиқ эмас. Д. феодал-клерикал дунёқарашга қарши курашди, лекин Дидро, Гольбах, Гельвеций, Ламетри мате-риализми даражасига кўтарила олмади. У худонинг борлигига шубҳаланса ҳам атеизм позициясига ўтмади. Дидро «Далем-бер туши» асарида Д.ни танқид қилди.
О. Файзуллаев
ДАОСИЗМ - - Қадимги Хитойдаги фалсафий таълимот бўлиб, у Чжаньго даврида («Урушаётган давлатлар», м.а. VI— V асрлар) вужудга келган. Д.нинг асосчиси Лао Цзи (м.а. 579—499 йиллар) хдсобланади. Лао Цзининг асосий роялари «Дао-дэ-цзин» асарида баён қилинган. Унинг фикрича, бар-ча нарсалар фақатгина «дао»га мос ҳолда вужудга келади ва ўзгаради, шунингдек, у кишиларни табиат билан уйғунлик-да, табиий ҳаёт кечиришга чақиради.
113