Фалсафа қисқача изоҳли луғат

ГУССЕРЛЬ (Яивег/) ЭДМУНД (1859-1938) -- олмон файласуфи, Ф. Брентано ва К. Штумпфнинг шогирди, В. Гольцано ва неокантчилик таъсирида бўлган, фалсафада ре-лятивизм ва скептицизмни қаттиқ танқид остига олган. Г. фикрича, бундай интилишга сабабчи психологизм бўлиб, у ҳар қандай билиш акти ўз мазмунига кўра, эмпирик онг таркиби билан белгиланади ва шунинг учун ҳақиқатни би-лиш субъектга боғлиқ эмаслиги ҳақида гапириш ноўрин, деган эътиқодга асосланади. Психологизмнинг соф кўрини-шини Гуссерль, Локк ва Юмдан, Ж. Милл орқали Вундга борувчи йўдда кўради. Г. психологизмнинг ҳозирги турлича кўринишларини натурализм ва историцизмда кўради. Г. фик-рича, табиат \ақидаги фанлар маълум бир асосга муҳтожки,
110
Гуссерль
буни фақат фалсафа жиддий фан сифатида тушунади, онг-нинг феноменлари ҳақидаги фан — феноменология бўлиши мумкин.
Декарт рационализми йўлидан бориб Г., охирги ўз-ўзи-дан равшан мантиқий тамойилларни топишга ва шунинг билан онгни эмпирик мазмундан тозалашга уринади. Бу то-залаш редукция ёрдамида амалга оширилади. Г. фикрича, фалсафа аввало догматик, яъни онгнинг дунёга бўлган му-носабатидаги «табиий кўрсатмалардан» келиб чиқадиган тас-диқлардан (таъкидлардан) халос бўлмоғи лозим. Г. ҳар қан-дай холислик актини оширишни талаб этади. Редукция нати-•-^.жасида охирги бўлинмас онг бирлиги - - интенционаллик ҳамда предметга йуналтирилганлик қоладики, уни Г., инди-видуал белгилардан (психологик, ижтимоий ва ирқий) ха-лос бўлган соф таркибдаги онг сифатида таърифлайди. Ин-тенционаллик тушунчаси ёрдамида Г., асосий назарий -гносеологик — субъект ва объект адоқаси ҳақидаги — маса-лани ечишга уринади, интенционал борлиқнинг транцен-дент дунеси ва умуминсоний онг имманент дунёсига вакил сифатида, бир вақгнинг ўзида улар ўртасида кўттрик бўлиб хизмат этишга чақиради.
Г. фикрича, феноменология, бу — интенционал актлар кечинмаси сифатида соф онг ҳақидаги фан. Г. бу кечинма-ларни «моҳиятни кузатилиши (кўриниши) деб атайди.
«Руҳ» ва «материя»нинг бирламчилиги масаласида холис-ликка талабгор бўлиб, феноменологиядан борлиқ ҳақидаги X ўринли (ҳолатни) чиқариб ташлашни таклиф этади. «Мо-ҳиятлар»ни қабул этишда Г. фалсафасида дастлабки нуқтаи-назар Платон идеализми билан яқинлашади. Онтологик мо-ҳиятга эга бўлган Платон «ғоя»сида мавжудлик хусусияти билан эмас, балки «аҳамиятли» (муҳим) томон сифатида кўринади.
Г. мустаҳкам пойдевор (асос) яратиш, излаш учун ўз фалсафасида тўхтовсиз ўзгартиришларни амалга оширишга мажбур бўлади. Фаолиятининг охирги босқичларида у «ҳаётий дунё» ғоясига мурожаат этиб, \аёт фалсафаси билан яқинла-шади. Ўз даврида Европадаги маънавий вазиятни инқироз сифатида кўриб, уни сциентизм ҳукмронлиги ва умуман, натуралистик — иозитивистик дунеқарашнинг ҳукмронлиги билан боклайди. «Ҳаётий дунё» тушунчаси билан бирга ке-йинчалик Г.нинг диққат марказида интерсубъективлик му-аммоси турди.
Г. дунёқараши Европа фалсафасига ўз таъсирини кўрсат-ди, М. Шелер, Н. Гартман, М. Хайдеггер ва бошқалар унинг