Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Ш. Қаҳҳорова
ДИАЛЕКТЯКА (юнон. сНа1еШН<£) — ривожланиш тўғри-сидаги фалсафий таълимот бўлиб, у онтологик ҳамда манти-қий тушунча сифатида тушунилади. Тарихий-фалсафий анъ-анада д. ҳам назария, ҳам услуб сифатида таъкидланади.
Олмон мумтоз фалсафасида д. алоҳида ўрин тутади, чун-ки бу ерда фалсафа тарихида биринчи марта тараққиётнинг ягона диалектик назарияси ишлаб чиқилди ва у метафизик усулнинг ҳукмронлигига зарба етказди. Д.нинг энг юқори нуқгаси Гегель диалектикаси эди.
Кант ўзининг соф ақл антиномияси билан бу услуб асос-чиси сифатида танилганди. Д. услуби Гегель фалсафий тизи-мининг барча бўғинларини қамраб олган. Унинг фикрича, тараққиёт услуби сифатида тушунчалардаги зиддиятларни то-пиш ва уларни ҳал қилиш тушунилади.
Гегель зиддиятларни қарама-қарши тушунчаларнинг ўза-ро тўқнашуви ва уларни оирлашуви орқали ҳал бўлиши деб билади. Гегель д.нинг асосий мазмуни бир-бирини инкор этадиган ва шу билан бирга бир-бирини тақозо қиладиган қарама-қаршшшклар ёки зиддиятлар ташкил этади, дейди. Зиддиятга руҳ тараққиётининг ички манбаи сифатида қара-лади, у қадам-бақадам муайянликка ва бу орқали тўлақон-ли, ҳақиқий натижага қараб интилади.
Бундай илгарилаб йўналган прогрессив ҳаракат, тафак-кур жараёнига аста-секин ривожланиш, тадрижийлик хусу-сиятини беради.
Д. марксизмда кўпроқ материалистик нуқтаи назардан
120
Диалектика
«Келиб чиқиш ва қайтиш» асарида очиб беради. Бу асарда у ўзининг эманация назариясини давом эттиради. Унда Тантри билан табиат орасидаги сабабий боғланишлар очиб берилган. Тангрининг азалий ва абадийлигидан Ибн Сино изчил ра-вишда бутун борлиқнинг азалий ва абадийлиги ҳақидаги ху-лосани келтириб чиқаради.
Фалсафада детерминизм ғояларига қарама-қарши тура-диган гоялар индетерминизмдир. Индетерминизм борлиқда сабабий боғланишлар мавжудлигини инкор этувчи таъли-мотдир. Ушбу таълимот тарафдорлари физика фанининг та-раққиёти муносабати билан вужудга келган эди. Физиканинг квант механикаси, статистик физика каби эҳтимолли боғла-нишларни ўрганадиган соҳалари вакиллари борлиқда саба-бийлик амал қилмайдиган жараёнлар бор, деган фикрни илгари сурганлар. Лекин мазкур фанларнинг кейинги тарақ-қиёти бундай ғояларнинг тўғри эмаслигини, тасодифият-нинг нисбийлиги ҳақидаги ғоя тўғрилигини кўрсатиб берди.