«Фалсафа» фанидан тайёрланган ўқув–услубий мажмуа

Bir tomon iljaysa, ikkinchi tomon

Qotib turaverar–unga bir tiyin,

Ikki ministrlik aro sargardon

Bo’lgan mo’rkon kabi burnimga qiyin.
Kishining kamchiliklarini uning ko’ngliga botmaydigan so’zlar orqali ifodalash bilan ham kulgililikni ko’rsatish mumkin. Chustiyning «Xurragim» g’azalida kulgining subyekti – xurrak otuvchi chiroyli tashbeh bilan ifodalanadi:
Uyga sig’may, nayza sanchib tomni teshding nogahon:

Shul zamon sirlik faner topdi jarohat, xurragim.

Ko’kka chiqdingu malaklar uyg’onib ketti bari,

Qayda bo’lsang, bo’ldi ko’p uyquga g’orat, xurragim.
Hazil–mutoyiba. Kulgililikda hazilning o’rni beqiyos. Hazil insonlarni fikrlashga, so’zlarni o’rinli qo’llashga, qiziqarli iboralar bilan fikrni bayon etishga undaydi. Hazilning qo’pol ko’rinishi masxara hisoblanadi. Kinoya, piching, kesatiq so’zni hazil orqali ifodalashda muhim vositalardir.

Kulgililik estetikaning murakkab mezoniy tushunchalaridir. Agar go’zallik, ulug’vorlik va fojiaviylik ham tabiatda, ham jamiyatda, ham insonda namoyon bo’lsa, kulgililik faqat inson va jamiyatga xosdir. Kulgi muayyan konkret shaxs yoki holatga yo’naltirilgan bo’ladi, u kishining eng og’riq nuqtasiga, kamchiligiga boradi. Bundan tashqari, kulgi o’zining samimiyligi, beg’uborligi va demokratik xususiyatga ega ekanligi bilan ham ahamiyatlidir.

Kulgililik rassomlikda, adabiyotda, kino va teatrda oshkora, yaqqol ko’rinadi. Musiqada esa kulgililik bir qadar kamroq namoyon bo’ladi. Cholg’u musiqasidagi kulgililikni idrok etish uchun tinglovchi tayyor bo’lishi lozim.

Kulgililikni aks etirmaydigan yagona san’at turi bu–me’morchilikdir. Qiyshiq, besunaqay bino insonga xizmat qilmaydi. U tomoshabinga ham, u yerda yashaydiganga ham falokat olib kelishi mumkin. Me’morlik jamiyat ideallarini to’g’ridan–to’g’ri aks ettirar ekan, biror nimani tanqid ham inkor ham etolmaydi, bevosita kalaka ham qila olmaydi.

Kulgililik–yuksak taraqqiy etgan tanqidnining ibtidosini o’zida namoyon qiladi. Kulgi – tanqidning estetik shaklidir. Kulgi tabiatiga ko’ra tabaqalanishga qarshi, mansab va amal oldida bo’yin egmaydi. Kulgi tengsizlik, zo’ravonlik, manmanlik, amalparastlik, nodonlikning barcha shakllariga qarshi ko’rishuvchi buyuk kuch sifatida maydonga chiqadi. Abdulla Avloniyning «Hajviyot»idagi «Ko’rning uzri», «Bir munofiq tilidan», «Bilimsiz oliftalarga», «Haqiqiy ma’nosi», «Dangasaman», «Soqovraport» kabi maqolalarida asrimiz boshida xalqimiz ahvoli to’g’ridan–to’g’ri kulgi ostiga olinadi. Yoki buyuk adib Abdulla Qahhor ijodida shunga mos misollar talaygina Masalan, yaxshilikni bilmaydigan yozuvchilar to’g’risida «Bu odam» to’nkarilib qolgan to’ng’izga o’xshaydi, o’nglab qo’yadiganlarning qo’lini sasitadi». Jurnal yoki gazetani o’z saviyasiga moslab olgan muharrirlar to’g’risida bunday deydi: «Redaksiya eshigini o’z bo’yiga moslab qurib olgan, katta yozuvchilar bu eshikka sig’maydi». Talantsiz yozuvchilar to’g’risida «Mana bu odam ko’chadan o’tib keta turib oyog’i toyib soyuz eshigining ichkarisiga yiqilgan. Xaligacha chiqib ketmaydi.» va h.k.

Ma’lumki, «Gulmisiz–rayhonmisiz, jambulmisiz» deb nomlangan askiyapayrov so’z o’yini o’zbek milliy askiya san’atining gultojisi hisoblanadi. Bunda zukkolik, zakiylik nafaqat fazilat sifatida, balki u kulgi xissini yuzaga keltiruvchi faol, badiiy shakli sifatida ham namoyon bo’ladi. Shuningdek, yumor tuyg’usi har qanday iste’dodning ajralmas hamrohi, desak mubolag’a qilmaymiz. Iste’dodli odam yumor tuyg’usidan benasib bo’lishi mumkin emas va aksincha, yumor tuyg’usiga ega bo’lmagan odam iste’dodli bo’la olmaydi.

Kulgining bir qancha turlari mavjud bo’lib, hazil va hajviya ularning ichida eng asosiysi hisoblanadi. Bulardan tashqari, mas’hara, o’xshatma (parodiya), piching, kesatiq, hazil–mutoyiba, xajviy rasm (karikatura), mubolag’a, latifa, askiya kabilar kulgililikni paydo qiluvchi muhim omillardir. Hazil–kulgililik yuzaga kelishida muhim ahamiyatga ega bo’lib, u mohiyatan biror abyekt yoki subyektning kamchiligi yoxud yutug’ini do’stona, og’riqsiz fikr orqali ifodalaydi. Hazil o’zining samimiyligi, beozoriligi bilan kulgining boshqa turlari ichida eng jozibalisi hisoblanadi. Hazilning asosida tanqid mavjud bo’lib, u me’yorga asoslangandagina o’zining ijobiy samarasini beradi. Bu asos o’zida beg’arazlik, samimiylik, to’g’rilik va hayotiylikni mujassam etishi lozim. Insonning tashqi va ichki olamidagi ayrim qusurlar, kasbi yoki kundalik faoliyatidagi kulgiga daxldor jihatlar hazil uchun sabab bo’ladi. Bunga qo’yidagi xolat misol bo’la oladi. Bir vaqtlar Toshkentda Penson degan fotojurnalist o’tgan bo’lib, u 20–yillardanoq shu sohada ishlagan, respublikada bormagan joyi qolmagan, qanday yirik hodisa bo’lmasin, hammasini suratga olib, gazetaga bostirardi, suratlarining tagiga esa «Foto Pensona» degan imzo qo’yardi. Shu bois uning laqabi ham «Foto Penson» bo’lib ketgandi. Abdulla Qahor shu odamga quyidagicha hazil she’r yozgan: