Fakultet yunalishi

2. Lipidlar strukturasi va vazifasi
Tirik tabiatda keng tarqalgan organik birikmalardan biri lipidlar hisoblanadi. Ular qutblanmagan, suvda deyarli erimaydigan, kichik molekulali birikmalar bo`lib, organik erituvchilarda – efir, atseton, benzol va xloroformlarda yaxshi eriydi. Lipidlar sinfini tashkil qiluvchi moddalar turli xil strukturaga va biologik vazifaga ega bo`lgan birikmalardir. Barcha lipidlar yog` kislotalari va rang-barang spirtlarning murakkab efirlaridir.
Mazkur sinfga kiruvchilarga xos xususiyat shuki, ular gidrofob (yoki lipofil) bo`lsalar ham, kimyoviy tabiati har xil bo`lib, tarkibida spirt, yog` kislotalari, azotli asoslar, fosfor kislotalari, uglevod va oqsillar uchraganligi uchun ularga aniq ta'rif berish ancha murakkab hisoblanadi. Yog` kislotalari-uzun alifatik zanjirli karbon kislotalari bo`lib, gidrofob xossaga ega. Ko`pchilik yog` kislotalari monokarbon holatda, tarkibida С4 dan С26 gacha uglerod atomiga ega bo`lgan organik kislotalar topilgan. Tabiiy yog` kislotalar tarkibida juft uglerod atomi bo`lib, ular to`yingan va to`yinmagan holda bo`lishi mumkin. To`yingan yog` kislotalarining jonli tabiatda ko`p uchraydiganlari pal- mitin, stearinlar bo`lib, to`yinmaganlarga olein kiradi. Paxta moyi tarkibida linol va linolen yog` kislotalar ko`proq uchraydi. Yog`lar tarkibida olien (30%), pal- metin (15-50%) mavjud.
Fiziologik vazifasi bo`yicha lipidlar zahirali va strukturalilarga bo`linadi. Zahirali (rezerv) yog`lar aksariyat bo`yrak, yurak, jigar, qorin bo`shlig`ida, teri ostida, ichak devorlarida to`planadi. Organizmning ehtiyojiga qarab energiya sifatida ishlatiladi. Bular asosan triglitsiridlardir. Qolgan yog`lar strukturali lipidlarga qo`shiladi. Lipidlar hayotiy jarayonlarda muhim va turli xil vazifalarni bajaradi:
● Lipidlar oqsillar bilan birikib, biologik membrananing strukturasini tashkil qiladi. Demak, ular biomembranalarda o`tkazuvchanlikni va nerv impulslarini uzatilishida ishtirok etadilar. Energetik vazifasi. Ular energiya sig`imi katta bo`lgan, hujayra yoqilg`isidir. 1 gr yog` oksidlanganda 39 kDj energiya ajraladi.Bu esa uglevodlarning shu miqdordagi energiyasidan ikki marta ko`pdir. Lipidlardagi energiya ixcham, kompakt zaxira holda adipotsitlarda, ya'ni yog` to`qimalarida to`planadi.
● Yog`lar termoizolyatsiya shaklida himoya vazifasini bajaradi. Lipidlar o`zlarining issiqlikni o`tkazuvchanlik xususiyati past bo`lganligi uchun organizm haroratini bir me'yorda saqlashda xizmat qiladi. Yog` qatlamlari organizmlarni turli xil mexanik jarohatlardan, o`simlik qobiqlari tarkibidagi mumlar kasal tarqatuvchi infeksiyalardan va suvni ortiqcha sarflanishidan saqlaydi.
● Yog`lar tarkibidagi uzun uglevodorod zanjirida yog` kislotalar borligi uchun va kislorod kamligidan har bir gramm yog` oksidlanganida ko`p miqdorda suv molekulalari hosil bo`ladi. Kam suvli sharoitda yashaydigan hayvonlarning suvga bo`lgan talabi va tuxumdan jo`ja ochishda suvga bo`lgan ehtiyoji, asosan yog` kislotalarining oksidlanishi hisobiga qondiriladi. Inson tanasining 10-20% ini lipidlar tashkil etadi. Yoshi katta odamlarda 10-12 kg yog`lar bo`ladi, bu lipidlarning 2-3 kg strukturali yog`lariga to`g`ri keladi. Zahiradagi lipidlarning 98% i yog` to`qimalarida to`planadi. Nerv to`qimalarida 25% gacha, biologik membranalarda esa 40%gacha strukturali yog`lar uchraydi (quruq vazniga nisbatan). Lipidlarni kimyoviy tarkibiga ko`ra ikki guruhga : oddiy va murakkab yog`larga bo`lish mumkin. Oddiy lipidlarning ko`pchiligi ikki komponentli bo`lib, spirtlarning yog` kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efirlardir. Ularga yog`lar, mumlar (o`simliklarda) va steridlar kiradi. Murakkab lipidlar ko`p komponentli bo`lib, ularning tarkibida yog` kislotalar va spirtlardan tashqari azot asoslari, fosfat kislota va uglevodlar qoldig`i uchraydi. Ularga fosfolipidlar, glyukolipidlar, diol- va ornitinolipidlarni (mikroorganizmlarda) kiritish mumkin. Yog 'molekulasi ikkita asosiy komponentdan - glitserin va yog' kislotalaridan iborat. Glitserin uchta uglerod, beshta vodorod va uchta gidroksil (OH) guruhiga ega bo'lgan organik birikma (spirt). Yog 'kislotalari uglevodorodlarning uzun zanjiriga ega bo'lib, ularga karboksil guruhi biriktirilgan, shuning uchun "yog' kislotasi" deb ataladi. Yog 'kislotasidagi uglerodlar soni 4 dan 36 gacha bo'lishi mumkin; eng keng tarqalgan bo'lib 12-18 uglerodni o'z ichiga oladi. Yog 'molekulasida yog' kislotalari glitserin molekulasining uchta uglerodining har biriga kislorod atomi orqali ester bog'i bilan bog'langan 
Lipidlar ularning har ikkala tuzilishi va funktsiyalari juda xilma-xil. Lipitlar oilasini tashkil etadigan bu turli xil birikmalar suvda erimagani uchun shu qadar guruhlangan. Ular boshqa organik erituvchilar, masalan, eter, aseton va boshqa lipidlarda ham eriydi. Lipidlar tirik organizmlarda turli xil muhim funktsiyalarni bajaradi. Ular kimyoviy xabarchilar sifatida harakat qilishadi, qimmatbaho energiya manbai bo'lib xizmat qiladi, izolyatsiyani ta'minlaydi va membranalarning asosiy tarkibiy qismidir. Asosiy lipid guruhlari tarkibiga kiradi yog'lar, fosfolipidlar, steroidlar, vamumlar.​

• 
  Lipidlar, birikmalar sinfi sifatida suvda erimaydi, lekin boshqa organik erituvchilarda eriydi. Bunday erituvchilarga misollar: aseton va eter.
  
• 
  Vakslar, steroidlar, fosfolipidlar va yog'lar lipid guruhlarining eng keng tarqalgan turlari.
  
• 
  Yog'lar bor glitserin uchta yog 'kislotalariga qo'shimcha ravishda. Yog 'kislotalarining tarkibi yog'ning to'yingan yoki to'yinmaganligini aniqlaydi.
  
• 
  Fosfolipidlar to'rtta asosiy tarkibiy qismga ega: yog 'kislotalari, glitserin komponenti va ikkala fosfat guruhi va qutbli molekula.
  
• 
  Testosteron va estrogen kabi inson jinsiy gormonlari steroid sifatida tasniflanadi. Ukol ko'pincha to'rt burama halqali tuzilishga ega.
  
• 
  Vakslar alkogol va yog 'kislotasidan iborat. Ko'pincha o'simliklar suvni tejashga yordam beradigan mum qoplamalariga ega.
  

Lipidlardai eriydigan vitaminlar.Yog'da eriydigan vitaminlar yog 'to'qimasida va jigarda saqlanadi. Ular suvda eriydigan vitaminlarga qaraganda tanadan sekinroq chiqariladi. Yog'da eriydigan vitaminlar tarkibiga A, D, E va K vitaminlari kiradi. A vitamini ko'rish, teri, tish va suyak salomatligi uchun ham muhimdir. D vitamini boshqa oziq moddalarni, shu jumladan kaltsiy va temirni singdirishda yordam beradi. E vitamini antioksidant vazifasini bajaradi, shuningdek immunitetni mustahkamlashga yordam beradi. Qonning ivish jarayonida va suyaklarni ushlab turishdagi K vitaminlari yordami.