F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Psixodiagnostika  va  kasb  psixologiyasi  m asalalari
Psixodiagnostika  bu  inson  haqidagi  kerakli  bo‘lgan  psixologik 
m a’lumotlami  beradi.  Kasbiy  psixologik  diagnostika  rivojlanishi, 
shakllanishi  1849-yilda  Fransiyada  yozilgan  “Kasb  tanlash  bo‘yicha 
q o ilan m a”  kitobini  nashr qilishdan boshlandi.  Keyinchalik  birinchi 
diagnostika  qilish metodlari  paydo bo‘la boshladi.  Insonni  diagnosti­
ka  qilish,  uning  qobiliyatlarini  rivojlantirish asosida xususiy  masla­
hat  beruvchi  idoralar  shakllandi.  Bu  Angliyada,  AQShda,  Fransi­
yada  paydo  b o id i.  G ‘arbda bunday tizimni  aniq  tizimi  shakllandi.  U 
o ‘ziga  uchta  bo‘limni  qamrab  oladi.  Bular  -  maktab,  mehnat  birjasi 
va psixologik  labarotoriyalardir.  Bu uchta b o iim  kasbga y o‘naltirish 
nazariyasini, aniq  diagnostik  usullami, kasbni  insonga talabini  tahlil 
qilishni  o ‘zida  qamrab  oladi.
Kasb  tanlashning  birinchi  nazariyalaridan  biri  bu  F.  Parsons- 
ning  uch omilli  modeli bo ‘lib,  uning asosiy holatini  F.  Parsons  1908 
yilda  shakllantirdi.  Kasbga  y o ‘naltirish  ishining  uchta  fazasi  uning 
asosiy g ‘oyasini tashkil  etadi:
3.  Birinchi,kasbga  da’vogamining  shaxsiy  va  psixologik  qo­
biliyatlarini  o ‘rganish;
4.  Ikkinchi,  bu  kasbni  talablarini  o ‘rganish  va  ulami  psixo­
logik  terminlarda  shakllantirish;
5.  Uchinchi,  bu  ikki  tomonni  taqqoslash  asosida  kasbni  inson­
ga  qo‘yadigan  talabini  va  insonni  shu  kasbga  xos  xususiyatlarini 
o ‘rganiladi.
157

---

Bu  nazariya  o ‘tgan asming 50-yillarigacha hukmron  nazariya si­
fatida bo ‘ldi.  Keyinchalik  unga  nisbatan tanqidlar ham  paydo  bo‘ldi. 
Bunday  holatning  bo‘lishi  bu  insonlami  kasb  tanlashga  qaratilgan 
testlarga  qattiq  berilganligi  bo‘ldi.  Testlar  orqali  bildirilgan  fikrlar 
qat’iy  xukm  sifatida  qabul  qilindi.Bunday  izlanishlar va  amaliy  ish- 
lanmalar kasb qo‘ygan talablardan kelib chiqqan holda insonga  ta ’rif 
va  xarakteristika  sifatida berildi.  Insondagi  mavjud  bo‘lgan  tabiiylik 
hisobga olinmadi.  Insonning  individual  xislatlari,  ya’ni  uning tafak- 
kuri,  diqqati, xotirasi,  reaksiyasining tezligi kabilar hisobga  olinma­
di.  Bu yerda “inson -  kasb ’’munosabati  kasbdan kelib chiqqan holda 
insonga  bo‘lgan  y o ‘nalish  tarzida  o ‘rganildi.  Mana  shular  asosida 
kasb  tanlash va kasbiy  mashqlar amalga  oshirildi.
Shuni  aytish  kerakki,kasb  tanlashni  uzoq  vaqt  davomida  kasb  va 
individuallik  o ‘rtasidagitalablam i  mosligini  o ‘rganishni izlanish aso­
sida  o ‘rganib  keldi.  Bunday  yondoshishni  “diagnostik”  yondoshuv 
deb  nomlab,  uni  kasbiy  maslahat  va  kasbga  y o ‘naltirishga  tegishli 
deb  baholadilar.  Shu  bilan  birga  kasblar  dunyosi  o ‘zgaruvchanligi 
kasblami  insonga  qo‘yadigan  talabi  ham  o ‘zgarib  borishini  un- 
utdilar.  Shu  bilan  birga  insonning  individualligi  ham  xuddi  qotib 
qolgan,  o ‘zgarmaydigan  jarayon  sifatida  qaraldi.  Lekin  shuni  ayt­
ish  kerakki,qobiliyatlar  statistika  bilan  bog‘liq  emas,  balki  bolani 
tarbiyalash  va  ta ’lim  berish  bilan  bog‘liqdir.  Bundan  kelib chiqqan 
holda  ay-tish kerakki,har  qanday  diagnostika  bu  “ rivojlanish  kesi- 
mini”  ko‘rsatadi  xolos,  u uzoq davom etadigan prognozni  bermaydi.
Subyektning  faoliyatidagi  har qanday  hayotiy  o ‘zgarish,  motiv- 
lami  o ‘zgarishlari  uning  qobiliyatlarini  rivojlanishiga  olib  kelishi 
mumkin.  Shuning  uchun  qobiliyatni  oTchayotganda juda  ehtiyot- 
korlik  bilan  uni  tushuntirish  va  sharhlash  kerak  b o ‘ladi.  Faqat  shu- 
larga  asosan  kasbga  yo ‘nalish  berishga  y o ‘l  q o ‘ym aslik  kerak.
Kasb  tanlash  uchun  kerak  b o ‘lgan  qobiliyatlami  rivojlantirishga
158

---

kerak  b oiadigan  testlar arsenali  psixologlarda  mavjuddir.  Masalan, 
R. Amtxauer ning  testi  uch  parametrda -  gumanitar,  matematik  va 
texnik  sohada  qobiliyatlarni  ko‘rsatib  berishi  mumkin.
Psixodiagnostika  ayniqsa  uni  kasb  bilan  bog‘liq  jarayonlari 
yoshlarni  o ‘zlarining  layoqatlaridan  kelib  chiqqan  holda  kasb  tan- 
lashlari  uchun  muhim  vosita  hisoblanadi.  Albatta  faqat  psixodiag- 
nostik  tomonlarga  suyanish,  y a’ni  testlardan  foydalanish,  suhbatlar 
qilish,  bolani  o lz  ustida  ishlashi,  atrofdagilarni  bolaga  ta’siri  va  shu 
kabi  ko‘plab  omillar  kasb  tanlayotgan  bolaga  to‘g ‘ri  kasb  tanlash- 
larida y o i yo‘riq berishda foydali  hisoblanadi.  Kasb  tanlayotgan  bo- 
lalaming  ongi,  bilimi,  malakasi,  qiziqishi,  hayotiy  ehtiyojlari  uning 
faoliyatida yetarli  ta ’sirga  ega  bo iad i.
Kasb  psixologiyasi  albatta  o ‘z  oldida  turgan  vazifalami  va  maj- 
buriyatlami  o ‘tashda  psixodiagnostikaga  suyanadi.  Uning  imkoni- 
yatlaridan  keng  foydalanadi.