Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875-1919) жадидчилик ҳаракати етакчиларидан 
бири. Самарқандлик дин ва жамоат арбоби «Рисолаи асбоби савод» («Савод 
чиқариш китоби», 1904), «Рисолаи жуғрофияи умроний» («Аҳоли география-
сига кириш», 1905), «Мунтаҳаби жуғрофияи умумий» («Қисқача умумий гео-
графия», 1906), «Китобат ул-атфол» («Болалар хати», 1908), «Амалиёти ис-
лом» (1908), «Тарихи ислом» (1909) каби китоблар чоп эттиради. У «Туркис-
тон вилоятининг газети», «Тараққий», «Хуршид», «Тужжор», «Самарқанд» 
газеталарида, «Шўро» ва «Ойина» журналларида босилган мақолаларида янги 

---

392 
усул мактаблари очиш, уларда болаларга дунёвий фанларни ўргатиш ғоялари-
ни олға сурган, табиат ҳодисаларини, Ернинг ўз ўқи атрофида айланишини, 
Қуёш ва Ой тутилиши ва ш.к. жараёнларни илмий нуқтаи назардан тушунти-
ришга ҳаракат қилган. У ҳар бир муаллимни ўз иқтидорига қараб дарсларга 
тайинлаш керак, деган фикрни билдирган. У тобора саводсизлашиб бораётган 
халқ орасида зиё нурларлни тарқатишга ҳаракат қилган, ватандошларини, ху-
сусан, ёшларни илму маърифатни эгаллашга чақирган, аёлларлинг илм олиш 
ҳуқуқини ёқлаган, одамларни ўқиш-ўрганишга қизиқтиришнинг оддий усулла-
рини излаб топган.
Унинг “
Падаркуш” пъесаси ва “Бизни кемиргувчи иллат-
лар” мақоласи ҳозир ҳам ўз долзарблиги сақлаб қолган. 
Мунавварқори Абдурашидхон ўғли (1878-1931) бошқа маърифатпарвар 
жадидлар билан бирга 1909 йилда «Жамияти хайрия»ни тузади. «Мактаб», 
«Нашриёт» каби ширкатлар очади. 1913 йилда «Турон» жамиятини таъсис эта-
ди. Жамиятнинг мақсади ерли мусулмон аҳолиси орасида маориф-маданиятга 
рағбат уйғотиш, уларга моддий-маънавий ёрдам бериш, улар учун саҳна асар-
лари тайёрлаш ва кўрсатиш эди. Мунавваркқри ёшларни ривожланган мамла-
катларда ўқитиш, шу орқали фарзандларга Миллат ва Ватанни танитиш, дунё-
ни англатиш ишларига алоҳида эътибор беради. 1908 йилдан 1923 йилга қадар 
унинг ғайрат ва ташаббуси билан юздан ортиқ туркистонлик чет элда ўқиб 
келади. У 1918 йил баҳорида Туркистон халқ дорилфунунининг мусулмон 
бўлимини тузади. Шу йили ушбу мусулмон халқ университети ректори вази-
фасини бажаради, тил билимидан дарс беради ва улкан ташкилий ишлар олиб 
боради. Мунавварқори Абдурашидхон ўғли Туркистонда замонавий олий таъ-
лимнинг майдонга келишида ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган. Мунаввар 
қори бир қанча дарслик муаллифидир. Унинг «Адиби аввал» (1907), «Адиб ус-
соний» (1907), «Усули ҳисоб», «Тарихи қавм турк», «Тажвид» (1911), «Ҳаво-
йижи диния», «Тарихи анбиё», «Тарихи исломия» (1912), «Ер юзи» (1916-17), 
«Ўзбекча тил сабоқлиги» дарсликлари бир неча марта чоп этилган.