Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Темурийлар салтанатидан кейин Турон тож-тахт учун олиб борилган 
феодал урушлар майдонига айланган. Шу давр ичида илм-фан, маданият ва 
маърифат ҳам таназзулга йул тутган. Шунда ҳам Хива, Бухоро, Самарқанд, 
Тошкент, Қўқон ва бошқа шаҳарларда кам бўлса-да, мадрасалар қад кўтариб, 
талабаларга диний ва дунёвий билимлар берилган. Бу даврда ижтимоий ҳаёт-
нинг барча жабҳаларида диний мафкура ҳукмрон бўлиб, Ислом дини бидъат-
ларга тўлиб кетган эди. Мадрасаларда асосан илоҳий таълим асослари ўқити-
лар, ўқитиш усуллари мураккаб ва оғир бўлганлиги учун уларни ҳамма ҳам 
муваффақиятли тугата олмаган. Бу даврда кўпрок адабиёт, тарих, меъмор-
чилик, тасвирий санъат ривожланган. Абулғозий Баҳодирхоннинг «Шажарайи 

---

389 
турк», «Шажарайи тарокима», Сўфи Оллоёрнинг «Сирож ул-ожизин», «Сабот 
ул-ожизин», «Мурод ул-офарин», «Нажот ул-толибин» каби асарлари жуда 
машҳур бўлган. 
XIX асрга келиб Туркистон ҳудудида таълим-тарбия муаммолари би-
лан махсус шуғулланувчи мутахассислар камайиб кетган. Лекин даврнинг ил-
ғор кишилари, шоир ва уламолари ўз маърифий қарашлари асосида таълим-
тарбияни маълум даражада ривожлантириб келганлар. Улар таълим-тарбия-
нинг моҳияти, ижтимоий аҳамияти, мақсад ва вазифалари сингари масалалар 
ҳақида ўз фикрларини билдирганлар
. 
Темурийлардан кейин Ўрта Осиёда давлатчилик инқирозга юз тутгач, бу 
ўлкани қўлга киритиш учун жаҳоннинг кўп мамлакатлари ҳаракат қилганлар. 
Ана шулардан бири Чор Россияси эди. XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб 
Туркистон ўз мустақиллигини йўқотган - рус чоризми томонидан босиб олин-
ган, яъни Туркистонда рус мустамлакачилик тузуми ўрнатилган ва у рус гене-
рал-губернатори томонидан бошқарила бошланган 
Туркистон ўлкаси Россия томонидан босиб олингач, Чор маъмурияти 
минглаб рус оилаларини Ўрта Осиёга кўчиради. Рус муҳожирлари Туркистон 
генерал губернаторининг фармонига асосан ўлкада рус мактаблари, халқ бола-
лари учун рус-тузем мактаблари, гимназия каби ўқув юртларини очиш ва бу 
мактабларни кенгайтириш ҳисобига маҳаллий мактаб ва мадрасаларни сиқиб 
чиқариш мақсадида маориф ислоҳотини ўтказа бошлаганлар. Бирок, Чор Рос-
сиясининг ўлкада рус-тузем мактабларини очиб, рус тилини ўргатишга бўлган 
саъй-ҳаракатлари оммавий тус олмаган. Шу боис 1917 йил Тошкент шаҳрида 
ўлка ўқитувчиларининг биринчи қурултойи бўлиб ўтади. Бу қурултой раиси