F I z I k a o’quv qo’llanma

2

1

2

ч

1

ч

r

е

А

A

U

                                        (27.14)  

bu  ifodada 

1

  va 

2

  –  mos  ravishda  birinchi  va  ikkinchi  metalldan  elektronlarning 

chiqish potensiallari.   

 

Ikki  metallning  bir  –  biriga  tegishi  tufayli  vujudga  keladigan  kontakt 

potensiallar  farqi  metallarning  ximyaviy  tarkibiga  va  temperaturasiga  bog’liq.  Buni 

birinchi  bo‘lib  Volt  aniqlagan.  Shuning  uchun  Voltning  birinchi  qonuni  deb 

ataladi.  Voltning  ikkinchi  qonuni  ham  mavjud.  Bu  qonunga  asosan,  bir 

xiltemperaturadagi  bir  necha  metall  bir  –  biriga  ketma  –  ket  ulansa,  bunday 

zanjirning  eng  chetki  nuqtalarida  vujudga  keladigan  potensiallar  farqi  faqat  chetki 

metallarning,  ya’ni  birinchi  va  oxirgi  metallarning  bir  –  biriga  tekkizilishi 

natijasida  vujudga  keladigan  potensiallar  farqiga  teng bo‘ladi.  

 

Ikki  metalldan  berk zanjir  tuzaylik(27.10-rasm).  Bu zanjirda  ikki   

kontakt 

mavjud. 

Agar 

bu 

kontaktlarning  temperaturalari  bir  –xil 

bo‘lsa,  zanjirda  elektr  toki  vujudga 

kelmaydi. 

Aksincha, 

aagr 

kontaktlarning  temperaturalari  turlicha 

bo‘lsa  zanjirda  termoyurituvchi  kuch 

vujudga  keladi  va  natijada  elektr  tok  paydo  bo‘ladi.  Bu  hodisa  birinchi  marta 

Zeebek tomonidan aniqlangan  va uning  nomi bilan  ataladi.   

 

Vujudga  keluvchi  termo  EYUK  kontaktlardagi  temperaturalar  farqiga 

proporsional ekan bu esa kontakt hodisalarni  keng qo‘llanishiga  imkon  beradi: 

1. 

Termopara  yoki  termoelement  deb  ataluvchi  qurilmalarda  ikki  turli 

metallardan  tuzilgan  zanjirning  bir  kontakti  temperaturasi  aniq  va  o‘zgarmas 

bo‘lgan  muhitda  (masalan,  eriyotgan  muz 

ichida)  saqlanadi,  ikkinchi  kontakti  esa 

temperaturasi 

aniqlanish 

lozim  bo‘lgan 

jismga  (muhitga)  joylashtiriladi.    (27.11-

27.10-rasm 

27.11-rasm 

---

 

434 

rasm)  zanjirdagi  galvanametr  1  va  2  kontaktlari  orasidagi  temperaturalar  farqiga 

moslab  darajalanadi.  Bunday  qurilma  (termopara)  yordamida  jo‘da  past  va  yuqori 

temperaturalarni  aniq o‘lchash mumkin. (0, 01 gradusgacha).  

2. 

Termobatareyalarda  issiqlik  energiyani  to’g’ridan  -  to’g’ri  elektr 

energiyaga 

aylantirish 

mumkin. 

Hozirgi 

vaqtda 

yarim 

o‘tkazgichli 

termoelektrogeneratorlarning  foydali  shi koeffitsinti   15% ga yetadi.  

Peltye  hodisasi  Zeebek  hodisasiga  teskari  bo‘lib,  uning mohiyati quydagicha: 

kontaklardagi  temperaturalari  bir  xil  bo‘lgan  turli  metallardan  tashkil  topgan  zanjir 

orqali  elektr  tok  o‘tkazaylik.  Bo‘nday  zanjirda  Joul-  Lents  qonuniga  asosan 

ajraladigan  issiqlikdan  tashqari,  kontaktlar  birida  qo‘shimcha  issiqlik  ajralib 

chiqadi.  Bu  issiqlik  miqdori  zanjirdan  o‘tayotgan  tok  kuchiga  va  tokning  o‘tish 

vaqtiga  proporsional.  Ikkinchi  kontaktda  esa,  aksincha,  issiqlik yutiladi. Bu issiqlik 

miqdori birinchi  kontaktda ajralib  chiqqan issiqlikga  teng.   

Pelte hodisisi sovitkich mashinalar  (holodilniklarda)  foydalaniladi.   

Tomson  hodisasi  esa  quyidagidan  iborat:  bir  jinsli  o‘tkazgich  bo‘ylab 

temperaturalar  farqi  mavjud  bo‘lsin.  Bo‘nday  o‘tkazgich  orqali  elektr  tok  o‘tish 

jarayonida,  Joul  issiqligidan  tashqari,  tokning  yo‘nalishiga  bog’liq  ravishda 

qo‘shimcha issiqlik miqdori ajraladi  yoki yutildi.   

Tomson  hodisasini  Pelte  hodisasining  xususiy holi deb qarash mumkin: Pelte 

hodisasida  zanjirdagi  bir  jinslimaslik  ikki  bir  biri  bilan  kontaktda  bo‘lgan 

o‘tkazgichlarning  ximiyaviy  tarkibidagi  farq  tufayli  vujudga  keladi.  Tomson 

hodisasi  esa  zanjirdagi  o‘tkazgich  barcha  qismlarining  ximiyaviy  tarkiblari  bir  xil, 

lekin  temperaturalari  farq  qiladi.  Shuning  uchun  o‘tkazgichning  issiqroq  qismidagi 

elektronlarning  energiyasi  sovuqroq  qismidagi  elektronlarning  energiyasidan 

kattaroq  bo‘ladi.  Demak,  bir  jinsli o‘tkazgichni notkis qizdirganda bu o‘tkazgichda 

bir  jinslimaslik  vujudga  keladi.  Bu  bir  jinslimaslik  yuqorida  bayon  qilingan 

effektni  vujudga  keltiradi.