F I z I k a o’quv qo’llanma

  tokni  vujudga  keltiradi.  Shuni  qayd 

etish  lozimki,  asosiy  bo‘lmagan  zaryad  tashuvchilarga  р–  n-  o‘tish  to‘sqinlik 

qilmaydi.  Aksincha  р  –  n-  o‘tish  issiqlik  harakati  tufayli  etib  kelgan  asosiy 

bo‘lmagan  zaryad  tashuvchilarni  р-  n-  o‘tishdagi  elektr  maydon  bir  kristalldan 

ikkinchi  kristallga  o‘tishga ko‘maklashadi. Shunday qilib, bir vaqtning o‘zida  р – n 

–  o‘tish  orqali  qarama  qarshi  yo’nalishlarda  asosiy  va  noasosiy  toklar  mavjud 

bo‘ladi.  Muvozanat  vaziyatida  bu  toklarning  absolyut  qiymatlari  teng  bo‘ladi, 

shuning  uchun р – n – o‘tish orqali natijaviy  tokning qiymati  nolga teng bo‘ladi:   

                   

27.15-rasm 

---

 

438 

I = I

a 

+ I

n 

=0                                                 (27.15) 

Agar  р  –  n  –o‘tishga  tashqi  kuchlanish  berilsa,  natijaviy  toknig  qiymati 

noldan  farqli  bo‘ladi,  chunki  bu  kuchlanish  muvozanatni  buzgan  bo‘ladi. 

O‘aqiqatdan,  р  – n- tipdagi yarim o‘tkazgichlardan iborat kristallning «n» sohasiga 

elektr  manbaining  manfiy  qutibini  va  «р»  sohasiga  musbut  qutibini  ulaylik.  Bu 

ulashni  (27.15-rasm)  to’g’ri  ulash,  kristallga  berilayotgan  tashqi  kuchlanish  (U)  ni 

esa  to’g’ri  kuchlanish  deb  ataladi.  To’g’ri  kuchlanish  natijasida  kristallda  vujudga 

kelayotgan  elektr  maylon  yo‘nalishi  р  –  n-  o‘tishdagi  kontakt  elektr  maydoni 

yo‘nalishiga  teskari  bo‘ladi.  Boshqacha  aytganda,  to’g’ri  kuchlanish  kontaktdagi 

elektr  maydonini  susaytiradi.  Bu  esa  o‘z  navbatida  energetik  sathlar  sxemasida 

potensial  to‘siqning  balandligi  eU  miqdorga  kamayishiga  sabab  bo‘ladi.  Bu  hol 

rasmda  tasvirlangan.  Potensial  to‘siqning  pasayishi  р  –  n-  o‘tish  orqali  asosiy 

zaryad  tashuvchilarning  oqimini  kuchaytiradi,  ya’ni  asosiy  tokning  qiymatini 

oshiradi.  Potensial  to‘siq  qanchalik  ko‘proq  pasaysa  asosiy  tokning  qiymati 

shunchalik  katta  bo‘ladi. Noasosiy tokning qiymati esa o‘zgarmaydi, chunki asosiy 

bo‘lmagan  zaryad  tashuvchilarning  harakatiga  potensial  to‘siq  qarshilik  qilmas  edi. 

demak,  р  –  n-  o‘tish  orqali  oqayotgan  natijaviy  tokning  qiymati  to’g’ri 

kuchlanishga  proporsional  ravishda  ortib  boradi  va  kristallning «р» sohasidan «n» 

sohasi  tomon  yo‘nalgan  bo‘ladi.  Bu  yo‘nalishni  odatda  to’g’ri  yo‘nalish  deb 

ataladi.   

Kristallning  «n»  sohasiga  kuchlanish  U  bo‘lgan  manbaning  musbat  qutibini, 

«р» sohasiga esa manfiy qutibini  ulaylik.   

 

 Bu  holda  kuchlanishni  teskari  kuchlanish  deb  atash  odat  bo‘lgan.  Teskari 

kuchlanish  sathlar  sxemasida  (rasm)  potensial  to‘siq  balandligini  eU  ga  qadar 

oshiradi.  Natijada  asosiy  tokning  qiymati  kamyib  ketadi.  Noasosiy  tok  bu  holda 

ham  o‘zgarmaydi.  Deamk,  bu  holda  asosiy  tokning  qiymati  noasosiy  tokning 

qiymatidan  kichik  bo‘ladi, ya’ni 

          I

a 

  I

n 

.                                                   (27.16)  

---

 

439 

Shuning  uchun natijaviy  tokning  yo‘nalishi  noasosiy tokning  yo‘nalishi  bilan  bir 

xil  bo‘ladi. Bu yo‘nalishni  teskari yo‘nalish deb ataladi.   

 

Umuman,  har  ikkala  holda  ham  natijaviy  tokning  qiymati  р  –  n-  o‘tishga 

berilgan  kuchlanishga  bog’liq  ravishda  o‘zgaradi.  Bu  bog’‘lanish  р-n-o‘tishning 

voltamper harakteristtikasi deyiladi.