F. I. Salomova Bilim sohasi: 500000 – “Ijtimoiy ta’minot va sog’liqni saqlash” Ta’lim sohasi: 510000 – “Sog’liqni saqlash”

Ishlab chiqarish korxonalarida chanlanganlikni tekshirish va baholash 

 

Ishlab  chiqarish  muhitidagi  eng  ko’p  tarqalgan  nomuvofiq  omillardan  biri 

ishlab  chiqarish  muhiti  havosining  turli  kimyoviy  tarkibga  ega  bo’lgan  changlar 

bilan  ifloslanishi  hisoblanadi.  Shu  bilan  birga  bu  changlar  zaharli  ta’sir  etish 

tabiatiga  ega  bo’lmay,  balki  ishchilar  organizmiga  nomuvofiq  ta’sir  ko’rsatish 

---

 

430 

 

xususiyatiga egadir. Sanoat korxonalari ishchilarining kasallanishi tarkibida kasbga

 

doir chang patologiyalari muhim o’rinni egallaydi; uning kelib chiqish mumkinligi 

birinchi  navbatda  ishchi  joylari  havosining  changlanganlik  darajasiga  bog’liqdir. 

Bundan  tashqari  kelib  chiqishi    va  ularning  dispersligi  va  bo’yicha  changning 

tarkibi  ham  muhim  ahamiyatga  ega.  Ish  joylarining  changlanganlik  darajasini 

nazorat  qilish,  changning  turini  va  dispersligini  aniqlash  muhim  tadbirlardan 

hisoblanib, ishchilar uchun  ularning  havflilik darajasini  baholashga imkon  beradi. 

Shu  bilan  birga  changga  doir  patologiyalarni  oldini  olishga  qaratilgan  profilaktik

 

tadbirlarning zarurligi va harakterini belgilab beradi. 

Ishlab  chiqarish  changi  deb  ishlab  chiqarish  jarayonida  hosil  bo’ladigan 

ma’lum  bir  vaqt  havoda  muallaq  holatda  turadigan  qattiq  mayda  zarrachalarga 

aytiladi.  Changni  yana  aerozol  deb  yuritish  ham  qabul  qilingan.  Chang 

aerodinamik  sistema  bo’lib,  dispersion  muhitni  havo,  dispers  fazoni  esa  qattiq 

zarrachalar tashkil etadi. Chang inson organizmiga doim ta’sir etib turuvchi omillar 

turkumiga  kiradi  va  ma’lum  sharoitlarda  organizmga  ta’sir  ko’rsatadi. 

Changlanganlikni  oldini  olish,  gigienik,  texnologik  va  iqtisodiy  jihatdan  amalga 

oshirish  kerak.  Ishlab  chiqarishni  deyarli  barcha  sohalarida  texnologik  jarayonlar 

mavjud joylarda albatta havoga chang ajralib chiqishi bilan bog’liqdir. Jumladan: 

 1)  Texnologik  jarayon  tog’  rudasi  va  ko’mir  sanoatida  ruda  yoki  ko’mir 

qatlamlarini  parmalashda,  portlatish  ishlarida  ko’mir,  yer  ostida  ishlangan 

mahsulotlarni  tashishda,  navlarga  ajratishda  va  ishlov  berishda  ko’p  miqdorda 

chang ajratiladi. 

2)  Mashinasozlikda  texnologik  jarayonni  boshlashdan,  issiq  sexlardan  – 

chuyan,temir qo’yish metallarga ishlov berishda kesish,charxlash,buyumlarni qum 

oqimi bilan tozalash jarayonlarida hosil bo’ladi. 

3)  Metallurgiyada  butun  texnologik  jarayon  davomida  ish  joyi  havosiga 

changlar ajralib chiqadi. 

`4)  Qator  qishloq  xo’jalik  ishlarini  bajarishning  birinchi  bosqichida  xom 

ashyoni qayta ishlov berishda chang hosil bo’ladi. 

---

 

431 

 

5)  Qator  qishloq  xo’jalik  ishlarini  bajarishda  dalada  turli  changlar  hosil 

bo’ladi. Mineral o’g’itlarni ishlatishda va h.k. 

Chang tasnifi - chang ishlab chiqarish omili bo’lganligi uchun eng avvalo 

ishchi organizmiga ta’siri bo’yicha tasniflanadi. 

1)

 

fibrogen; 

2)

 

zaharli; 

3)

 

allergen; 

4)

 

kantserogen; 

5)

 

qichishtiruvchi; 

6)

 

ionlashtiruvchi. 

Chang  hosil  bo’lish  ikki  yo’li  kondensatsiya  aerozoli  yuqori  temperatura 

jarayonlarida metall va bug’lari sovushi va kondensatsiyasi natijasida havoda qattiq 

zarrachalarning yuzaga kelishidir. Kondensatsiya aerozolini o’lchami ancha kichik 

bo’lib, ko’p qismli dumaloq shaklga egadir.