F a n I n I n g f a n L a r a r o

mey
ieroglifi (go‘zal, badiiy, estetik) deg
an ma‘nolarni anglatadi. U ikki
piktogramadan –
rasmlashgan yozuvdan iborat;
yan
(qo‘chqor, qo‘y) va
da
(katta, ulka
n). Dastlab bularning
qo‘shiluvi «katta qo‘chqor» degan jo‘n tushunchani, ya‘ni, tengi kam, go‘
shti lazzatli, juni kamyob, go‘zal tashqi
ko‘rinishga ega bo‘lgan hayvonlarning g‘ayri odatiy nusxasini anglatgan
. Go‘zallik haqidagi tushunchaning
keyinchalik rivojlanib borishi bilan «mey» ieroglifining nisbatan murak
kab va mavhum ifodasi bo‘lmish go‘zal,
badiiy, estetik degan ma‘nolar yuzaga kelgan. SHu tarzda muayyan tim
sol shakllana borish jarayonida
umumlashgan, tipiklashgan va mavhumlashgan tushunchaning paydo bo‘lish
iga xizmat 
qilgan.
Ieroglif-
belgilar odamlarning reallikka estetik munosabati taraqqiyotini, badiiy ij
od umumiy qonunlari
shakllanishining manzarali belgisi sifatida namoyon bo‘ladi. SHu bois so‘zni
ng she‘riy ma‘nosi ko‘p hollarda aniq
va cheklangan doiralarda emas, balki asosiy ma‘noga o‘xshashligi, yaqi
nligi, ba‘zan esa zidligi bilan ochiladi.
Satrlarda tugallangan majoz o‘rnida, o‘sha majozning ko‘lankasi, ishora, bad
iiy asosgina aks etadi; atayin qilingan
nim ifoda, notugallik, ko‘pma‘nolilik, bir chizgi, belgida homaki matn
tarzida in‘ikos topgan ishora ba‘zan asl
ma‘nodan muhimroq ahamiyat kasb etadi. Natijada ijodiy hamkorlik tug‘ilad

---

i, o‘quvchi san‘atkorning asosiy fikriga
bo‘ysunuvchi, uni inkor etmaydigan rang-
barang bo‘yoqlarni tasavvur qiladi. Bunda muallif qancha kam so‘z
ishlatgan bo‘lsa, shuncha ko‘p ifoda vositalari iqtisod qilinadi, fikrlashg
a, tasavvurga, manzara yaratishni
tugallashga shuncha katta imkon tug‘iladi. SHu bois kamso‘zlik, qisqali
k, nozik ishora qimmatli hisoblanadi.
Qadimgi Xitoy shoirlarining o‘zlarini cheklashga, iloji boricha kam so‘z ish
latishga, ifodaviy vositalarga «xasislik»
qilishlariga intilishlari shundan.
Qadimgi Xitoy estetikasida ikki yo‘nalish alohida ajralib turadi. Bular
– daochilik va konfustiychilik.
Daochilik yo‘nalishining muhim belgisi
, 
bu –
fazo (kosmos) hamda tabiatning azaliy va abadiy go‘zalligi; jamiyat va
inson go‘zalligi darajasi esa ana shu borliq go‘zalligiga qanchalik o‘xs
hash, yaqin ekanligi bilan belgilanadi.
Konfustiychilik xulqiy go‘zallik muammosini o‘rtaga tashlaydi; axloqiy-
estetik ideal uning eng muhim belgisi
sanaladi.
27.
Din va san'at 
San'at bilan o'zaro aloqada, din insonning ma'naviy hayotiga buriladi va inson 
mavjudligining ma'nosi va maqsadlarini o'ziga xos tarzda izohlaydi. San'at va din 
dunyoni badiiy obrazlar ko'rinishida aks ettiradi, haqiqatni intuitiv tarzda, ma'rifat 
orqali anglaydi. Odamning dunyoga hissiy munosabati, rivojlangan tasavvur 
tasavvurisiz, ularni tasavvur qilib bo'lmaydi. Ammo san'at diniy ong chegarasidan 
chiqib ketgan dunyoni obrazli aks ettirishning kengroq imkoniyatlariga ega. 
Tarixiy jihatdan san'at va dinning o'zaro ta'siri quyidagicha amalga oshirilgan. 
Ibtidoiy madaniyat ijtimoiy ongning bo'linmasligi bilan ajralib turardi, shuning 
uchun qadim zamonlarda totemizm, animizm, fetishizm va sehrning murakkab 
to'qnashuvi bo'lgan din ibtidoiy san'at va axloq bilan birlashtirilgan, ularning 
barchasi badiiy aksi bo'lgan. odamni o'rab turgan tabiat, uning mehnat faoliyati 
(ovchilik, dehqonchilik, yig'ish). Aftidan, ruhlarni tinchlantirish yoki qo'rqitish 
uchun sehrli tana harakati bo'lgan raqs paydo bo'ldi. Keyin musiqa va taqlid paydo 
bo'ldi. Mehnat jarayonlari va natijalarini estetik taqlid qilishdan ruhlarni 
tinchlantirishga qaratilgan tasviriy san'at asta -sekin rivojlandi. 
Qadimgi yunon afsonalari qadimgi teatrning paydo bo'lishiga asos bo'lib xizmat 
qilgan. Teatr tomoshalarining prototipi Gretsiyada juda mashhur va sevimli xudo 
Dionis sharafiga o'tkazilgan tantanalar edi. Bayram paytida echki terisini kiygan 
qo'shiqchilar xorlari chiqish qildilar, ular maxsus madhiyalar - maqtovlar kuylashdi 
(yunoncha dithyrambos - echkilar qo'shig'i). Aynan ulardan Yunon fojiasi keyinroq 

---

paydo bo'lgan. Qishloq bayramlaridan kulgili qo'shiq va raqslar bilan fojiali 
komediya tug'ildi. Qadimgi yunon mifologiyasi ko'plab zamonaviy Evropa xalqlari 
madaniyatiga katta ta'sir ko'rsatdi. Unga Leonardo da Vinchi, Titian, Rubens, 
Shekspir, Motsart, Gluk va boshqa ko'plab bastakorlar, yozuvchilar va rassomlar 
murojaat qilishgan. 
Bibliya afsonalari, shu jumladan Xudo-Iso Masih haqidagi asosiy afsona, san'atda 
eng jozibali edi. Asrlar davomida rasm Masihning tug'ilishi va suvga cho'mishi, 
Oxirgi kechki ovqat, Isoning xochga mixlanishi, tirilishi va osmonga ko'tarilishi 
haqidagi talqinlar bilan yashab kelgan. Leonardo da Vinchi, Kramskoy, Ge, 
Ivanovning rasmlarida Masih insonning eng yuksak ideali, poklik, sevgi va 
kechirimlilik ideali sifatida tasvirlangan. Xuddi shu axloqiy dominant xristian 
ikonkalari, freskalari va ma'bad san'atida ustunlik qiladi. 
28.
Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda 
Amir Temur va temuriylar davrida yashab ijod etgan mutafakkirlarning 
faoliyati katta ahamiyat kasb etadi. Ular qoldirgan ma’naviy meros necha-
necha avlodlarni ma’naviy-axloqiy kamolotga da’vat etib, yuksak 
vatanparvarlik ruhida tarbiyalab kelmoqda. 
O’sha davr allomalarining axloq-odob va estetika borasidagi dono fikrlari 
madaniyatimizni yanada ravnaq toptirishda, yoshlarning ma’naviy dunyosini 
boyitishda, ularni yuksak axloqiy fazilatlar ruhida tarbiyalashda muhim 
ahamiyatga egadir. Shunday ekan, bugun Qurolli Kuchlarimiz saflarida xizmat 
qilayotgan harbiy xizmatchilarimiz ajdodlarimizning mana shunday boy ma’naviy 
merosidan oziqlanishsa, o’zlarining ma’naviy, axloqiy va intellektual sifatlarini 
shakllantirishsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Amir Temur bilan suhbatlashish sharafiga muyassar bo’lgan buyuk arab 
faylasufi Ibn Xaldun jahongir turk, arab, fors xalqlari tarixining, diniy, dunyoviy 
va falsafiy bilimlarning murakkab jihatlarigacha yaxshi o’zlashtirganini 
ta’kidlaydi. 
Amir Temur harbiy sohada jahonga mashhur sarkarda va o’z zamonasining 
eng qudratli hukmdori bo’lish bilan birga, uning harbiy nazariyasi va amaliy harbiy 
san’ati, taktika va strategiyasi, armiya tarkibining tuzilishiga ko’ra o’z davrining 
nodir mo’jizasi edi. Sohibqiron tomonidan Movarounnahrda markazlashgan va 
qudratli davlat barpo etilishi hamda bu erda tinchlik, osoyishtalikning ta’minlanishi 
bunga asosdir. 
Biroq ming taassufki, Amir Temur haqida sovet davrida yaratilgan aksariyat 
adabiyotlarda, shuningdeq ko’pchilik nashrlarda sohibqironning insoniyat oldidagi 
buyuk xizmatlari hakida deyarli ma’lumotlar berilmagan. Uning harbiy mahorati 
turli yo’nalishlarda: qismlarni qayta tashkil etishda, dushmanga hujum qilishda 
turli-tuman usullardan foydalanishda, hujumdan oldin dushman joylashgan erlarni 
obdon o’rganib chiqishda hamda qo’mondonlikda namoyon bo’ladi. 

---

29.