Evolyusion jarayonning o’rganish metodlari. T. I.: «uch parallel uslubi», morfologik, embriologik va paleontologik usullar, biogeografik va sistematik usul, genetik, molekulyar biologik va immunologik usullar

Protosistematikani Suqrot, Aflotun va Aristotellardan boshlanadi desak to’g’ri bo’ladi. Suqrotda shakllangan obyektiv idealizm va essensializm g’oyalarini Aflotun (Platon, asl ismi Aristokl mil.av. 428-347 yy) davom ettirdi. Uning fikriga ko’ra g’oyalar olamning asosida turadi. G’oya (eydos) larning ko’rinishi sifatida narsalar va ular o’rtasidagi munosabatlar (o’zgaruvchan va o’tkinchi) namoyon bo’ladi. Masalan otning o’zi qanchalik real bo’lsa otni anglatuvchi g’oya(otlik g’oyasi) ham shunchalik realdir. Bu ikkalasining farqi shunda-ki: konkret ot qachondir yo’qoladi otlik g’oyasi esa doimiy mavjud. Uning fikriga ko’ra (“Fedon”, “Sofist” dialoglarida)biror narsani anglash uchun oldin umumiylikni topib keyin uning xususiy ko’rinishlarini qo’shib borish lozim. Xususiy bir narsani ya’ni biror konkret predmet va uning olamda tutga o’rnini tushunish uchun uning asosi bo’lgan g’oyani va uning g’oyalar ierarxiyasida tutgan o’rnini bilish lozim. Aynan shu “g’oyalar ierarxik tizimi” haqidagi qarashlar keyinchalik sxolastik maktab sistematiklarida turkum-tur ierarxik tizimini g’oyalari shakllanishida asos bo’ldi.
Aristotel (Stagirit, mil.av. 384-322 yy) birinchi bo’lib, ko’pyoqlama va tartibli ilmiy bilimlarni qoldirgan olim. Uning fikriga ko’ra narsalarda mohiyat (usiya) mavjud bo’lib, u shu narsaning funksiyasini belgilaydi. Aristotelning “usiya”si Aflotunning “eydos”idan farqli ravishda narsalardan tashqarida emas, ularning o’zidadir. Bu mohiyat har xil jismlarda sharoitlarga mos ravishda o’zgarib turadi. Lekin u (usiya) turli jismlarda xar-xil shakllarda kelgani bilan u yagona bo’lib qolaveradi. Hayvon va o’simliklarning alohida belgilari mohiyatga ega va mohiyatsiz bo’lishi mumkin. Mohiyatli qismlar jamlanmasi narsaning tabiatini belgilaydi, mohiyatsiz qismlar esa unda tasodifan paydo bo’ladi. Mohiyatli qismni yo’qotgan organizm endi avvalgidek bo’la olmaydi, mohiyatsiz qismni esa organizmga zararsiz olib tashlash mumkin. Har bir narsaning bir nechta funksiyasi va mos ravishda bir necha mohiyati bo’lishi mumkin. Narsaning (organning) tabiatini tushunish, uning asl mohiyatini aniqlashdan iborat. Buning uchun esa undagi funksiyalarni birlamchi va ikklamchi funkisiyalarga ajratish lozim. Aristotelning ushbu fikrlari keyinchalik sxolastik sistematika maktabida “belgilarni differensial baholash prinsipi”ning vujudga kelishi sabab bo’ldi.