«Эволюция» атамаси биологияда илк бор XVIII асрда швейцария олими Ш. Боннэ томонидан қўлланилган бўлиб, бу сўз дастлаб «ёйилиб очилиш» маъносини англатган эди.

Uyg’onish davrida tabiiyot fani taraqqiyoti

Metafizika davrining umumiy tavsifi. Tabiatni hozirgacha tadqiq etish solnomasi XV asrning ikkinchi yarmidan boshlangan. Bu davr fanda «uyg’onish» davri deb atalgan. XV asrning yarmi buyuk geografik kashfiyotlar bilan xarakterlanadi. XV asrda Afanasiy Nikitin quruqlik orqali, Vasko da Gama dengiz yo’li orqali Hindistonni kashf etadilar. Ulardan anchagina oldin O’rta Osiyolik olimlardan Abu Rayhon Beruniy, Nosir Xisrav, keyinchalik Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Haydar Mirza Afg’oniston orqali Hindistonga borganlar. Abdurazzoq Samarqandiy esa g’arbdan Hind okeani orqali kemada borib, Hindistonning janubiy rayonlarida bo’lgan. Xristofor Kolumb 1492—94 yillarda Amerika, Kuba va Antil, Porto-Riko, Yamaykani kashf etadi va Abu Rayhon Beruniyning Yer kurrasining g’arbiy pallasida katta quruqlik borligi to’g’risidagi taxminini amalda isbotlab beradi. Amerigo Vespuchchi esa 1501 yili Janubiy Amerika sohillarini tekshiradi. 1519—1522 yillarda Fernan Magellan Yer kurrasini birinchi marta aylanib chiqadi. Nihoyat, 1770—1771 yillarda ingliz Djeyms Kuk Avstraliyani kashf etadi. Shu tariqa dunyoning hozirgi zamon xaritasi yaratiladi. O’zga yerlar aholisi bilan savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalar bog’lanishi Yevropadagi ko’pgina davlatlarda ishlab chiqarishni kengaytirishga imkon beradi. Oqibatda XV asrning oxiriga kelib, Yevropadagi ko’p davlatlarda ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlari bo’yicha texnikaviy inqilob amalga oshiriladi. 1665 yili bug’ mashinasi, 1667 yilga kelib mexanik mashina kashf etiladi. Jamiyatning rivojlanishi fan, adabiyot, san’at va texnikaning keng ko’lamda rivojlanishi uchun shart-sharoit vujudga keltiradi. Shu sababli bu davrga kelib, Yevropadagi Oksford, Kembridj, Rim, Parij, Praga, Vena kabi yirik shaharlarda dastlabki universitetlar tashkil etiladi. Ular tabiiy-ilmiy bilimlarni tarqatish manbaiga, ilm-fan durdonalarini saqlash markaziga aylanadi. Bu davrda uzoq joylarga safarga chiqmagan 4-5 tilda gaplasha olmagan, bir necha sohada ijod qilmagan bironta buyuk kishi deyarli topilmas edi. Uyg’onish davrining eng mashhur namoyandalaridan biri bo’lgan italiyalik Leonardo da Vinchini misolga olsak, u faqat ulug’ rassomgina emas, shu bilan birga ulug’ matematik, mexanik, injener bo’lib, fizikaning bir qancha sohalarida ajoyib kashfiyotlar qilgan siymo edi.

•