Etika va estetika

Transport 
Ayol kishiga joy berayotgan erkak o‘rnidan turib, uzoqroq joyga borib 
turadi. Ishdan charchab kelayotgan erkakni ayolga joy bo‘shatish kerak, deb hech 
kim majburlamaydi. O‘z vijdoniga havola. Ammo odob bolali ayollar, yoshi katta 
yoki nogironlarga joy berishni talab qiladi. Ba’zida qariyalar turib, erkaklarimiz 
yoshgina chiroylik qizlarga, garchi ular o‘tirmasa ham, sakrab turib joy beradilar. 
Ba’zida esa kuchli jins vakillaridan deb, ayollarni noziklikda ayblashni yaxshi 
ko‘radigan o‘sha erkaklarimiz qizlarga tugul yoshi katta ayollarga ham joy 
bermaydilar yoki yonida o‘tirgan yosh qizni turib joy berishini kutib o‘tiradilar. 
Mardlik ham nomardlik ham, haqiqiy erkaklik g‘ururi ham mayda narsalardan 
boshlanadi. O‘z jonini shu erda ayagan erkakdan boshqa narsani kutmasa ham 
bo‘ladi. Qizlarimiz esa o‘z dugonalari bilan gaplashib ketayotgan va kattalarni yoki 
homilador ayollarni “sezmay” qolganlarini ko‘rsatishga intilsalar-da, bu juda 
xunuk ko‘rinish kasb etadi. Garchi yo‘lovchilar sizlarga hech narsa qila olmasalar-
da, siz ham kelajagingiz uchun kichiklar oldida shunday “ibrat” tayyorlaysiz. 
Keyin xafa bo‘lmang. Joy berilgan odam tashakkur aytadi, ammo uni gapga 
tutmaydi. Agar erkak bilan ketayotgan ayolga boshqa erkak joy bersa, tashakkurni 
yonidagi erkak kishi bildiradi. Transportdan chiqishda avval erkak tushib, ayolga 
chiqishga yordam beradi. Notanish erkakka bu gap taalluqli emas. Biron 
qiyinchilik tug‘ilmasa, ayol kishini o‘tkazib yuboraveradi. Bolali yoki yuki bor 
ayolga chiptachi yoki haydovchi yordam bermagan taqdirda notanish erkak buni 
o‘z bo‘yniga oladi, ammo buni ortiqcha so‘zlarsiz, tanishuvga intilishsiz jiddiy 
tarzda bajaradi. 
Poyezd, tramvay yoki avtobusda yonimizda turgan kattalarni, erkaklar – 
ayollarni o‘tkazib navbat bilan shoshmasdan chiqiladi. Agar ayol erkak kishi bilan 
bo‘lsa, navbatga qarab joy olishadi. Ayollar o‘z “imkoniyatlaridan” foydalanib 
tramvay vagoni yoki avtobusga hammadan oldin, yonidagi yo‘ldoshini tashlab 
chiqib olmaydi. Ammo bu ro‘y bersa, erkak unga yetib olishga harakat qilib 
oldinga boshqa ayollarni, turtib jon-jahdi bilan intilmaydi. Olomon bir pasga sizni 
ayirsa, buni qo‘rqinchli joyi yo‘q. Ayolga joy berilgach, u o‘zining sog‘lom 
maktab yoshidagi farzandini u joyga o‘tkazishi yaxshi emas. Yoshi o‘tgan ayolni 
yetaklab ketayotgan ayol o‘tirishga joy topolmasa, yoshroq odamdan iltimos qilishi 
mumkin, albatta, odob bilan. Ayollar o‘zidan katta yoshdagi erkaklarga joy 
bermaydilar. Bir tarafdan bu ko‘rinishning qari ekanligini ko‘rsatib, xafa qilib 
qo‘yishi mumkin. Yosh qiz yoshi katta odamga joy bersa bo‘ladi. Transportda 
odamlar oyog‘ini bosmaslikka, birovga suyanib olmaslikka, yyelkasidan 
turtmaslikka harakat qilish lozim. Yo‘lovchilarni zimdan kuzatish ham yaxshi 
emas.
Poyezdda atrofdagilarga nisbatan e’tibor va mulozamat ancha qiyinchilik 
talab qiladi. Tiqilinch, issiq va yuklar – bularning barchasi bosiq odamni 
turtinishni va achchiq so‘zini “ayamaydigan” temiryo‘lchiga aylantirib qo‘yadi. 
Samolyotdagi yo‘lovchilardan odatiy yo‘l qoidalari talab qilinadi. Bu yerda 
yuqoridagi muammolar yo‘q. Ammo yo‘lovchilar orasida vahima qilish ham 

---

98 
yaramaydi: “Menimcha bitta motor ishlamayapti

”, yoki sizga ma’lum bo‘lgan 
havo yo‘llardagi falokatlarni eslab o‘tirish: “O‘shanda ob-havo xuddi shunday 
ochiq edi

” qabilidagi voqealarni aytish yaramaydi. 
Avtomashinada kezish – bu ham o‘ziga yarasha qoidalarga amal qilishni 
talab qiladi. Eng yaxshi joy – haydovchining yonida. To‘g‘ri, bu sal xavfliroq, 
ammo qiziqarli. Bu joy ikki kishiga mo‘ljallangan. Birinchisi – mashina egasining 
rafiqasi, qolganlar esa orqa o‘rindiqda o‘tiradi. Ammo mehmonga ixtiyor 
berganingiz ham ma’qul, unga orqa o‘rindiq yoqishi mumkin. Demak, ikkita 
“mezbon” – oldinda va ikkita mehmon – orqa o‘rindiqda. Ba’zida esa mashina 
egasining yonida erkak mehmon o‘tiradi, ayollar esa – orqa o‘rindiqda. Ikkala 
variantni mehmonlarga tanlash orqali tavsiya etgan ma’qul. 
Bir paytlar ayol kishini olib ketayotgan haydovchining vazifasiga eshikni 
ochib berish kirar edi. Buning uchun u rulni tashlab, mashinaning boshqa tarafiga 
aylanib o‘tib, ayolga chiqishga yordam berar edi. Hozir bunday emas. Ammo u 
chiroyli ko‘rinishga ega. Ko‘p hollarda esa haydovchi biroz cho‘zilib eshikni ayol 
uchun ochib yuboradi. Bugun esa bunday harakat faqat yaqin qarindosh yoki 
yoqqan ayolga nisbatan ishlatiladi. Doimo erkak-haydovchi ayol kishining yukini 
olib berishi shart. Haydovchining yonida o‘tiradigan yo‘lovchi o‘z zimmasiga bir 
qancha majburiyatlarni oladi. Haydovchi tormoz berib mashina silkinganida, 
qo‘rqib ketgan bo‘lsangiz ham “Esing joyidami?!” qabilidagi hayqiriqlarga 
o‘xshash tanqidiy gaplardan o‘zingizni tiying. Yo‘lovchilar haydovchiga to‘liq 
ishonch bildirmoqlari lozim. Zaruratsiz to‘xtatishni so‘ramagan yaxshi. Bunday 
masalalarni haydovchining o‘zi hal qiladi. Tanishingizdan sizni ishxonangizga 
“tashlab” o‘tishni yoki dam olish kunlari siz bilan aylangani chiqishni iltimos 
qilmaslik kerak. Bunday takliflar faqat haydovchi tarafidan bo‘lishi lozim. Garchi 
shoshilinch bo‘lsa ham, mozor va turli ziyoratgohlar yonidan past tezlikda 
o‘tayotgan haydovchidan “tezlatishni” so‘ramaslik joiz. Milliy odatlarimizga 
binoan bunday joylardan o‘tayotgan otliq, otdan, umuman, egardan tushib sekin 
o‘tgan. Agar sizni yo‘lakay yetkazib qo‘yishgan bo‘lsa-yu, kira haqini kelishmagan 
bo‘lsangiz, taxminiy ketadigan qiymatni berish mumkin. Ba’zilar buni rad etadilar 
– bu ularning ishi. Shaxsiy mashina qoidaga binoan, berib turilmaydi. Zarurat 
yuzasidan maxsus vaziyatlarda tanishingizdan kasalxona yoki vokzalga olib borib 
qo‘yishni so‘rash mumkin. Tanishingiz uyidan mehmonlar bilan chiqar ekansiz, 
mashina egasi ularga olib borib qo‘yishni taklif etadi. Agar, masalan, besh kishi 
bo‘lsa, mashinaga faqat uchta kishi sig‘adi, kim ketishni esa o‘zlari hal qiladi. 
Davlat haydovchisi haydaydigan xizmat mashinasining orqa o‘rindig‘i eng nufuzli 
joy hisoblanadi. Agar rahbar haydovchining yoniga o‘tirsa, tavozelik qilgan 
bo‘lardi. Rahbar xodimini haydovchining yoniga o‘tkazib, o‘zi orqaga o‘tirib olsa, 
g‘alati ko‘rinadi. Uning orqa o‘rindiqda xodimasi bilan yoki haydovchining yonida 
o‘tirish bilan obro‘si tushmaydi. 
Agar taksida “Chekilmasin” degan e’lon yopishtirib qo‘yilgan bo‘lsa, 
yo‘lovchi bunga bo‘ysunishi lozim, o‘z o‘rnida esa haydovchi ham yo‘lovchining 
oynani yopib qo‘yish iltimosini bajarishi lozim. Taksiga o‘tirayotgan yo‘lovchi 
haydovchi bilan ko‘rishadi. U ham alik oladi. Ikkita yo‘lovchidan ayol kishi 

---

99 
birinchi bo‘lib taksiga o‘tiradi. Uni kuzatib ketayotgan erkak haydovchining emas, 
ayolning yoniga o‘tiradi.