Эшқурбонова мунисахон бозор қизи

I.2. Кумуш ва унинг бирикмалари
Кумуш – Д.И.Менделеевнинг элементлар даврий системасида 5-давр, I гуруҳ, қўшимча гуруҳча элементи. Тартиб рақами – 47, нисбий массаси – 107,87 га тенг. Табиатда иккита барқарор изотопи мавжуд: ¹⁰⁷Ag – 51,35%, ¹⁰⁹Ag – 48,65%. Ярим емирилиш даври 253 кун бўлган ¹¹⁰Ag изотопи ҳам маълум. Ер пўстлоғида масса жиҳатдан 1·10^-5 ни ташкил қилади. Атом радиуси – 1,44Å, Ag⁺ иони– 1,13 Å. Тоза кумуш чиройли, оқ металл. Зичлиги– 10,5 г/см³. Суюқланиш ҳарорати – 960,5˚C, қайнаш ҳарорати- 2212˚C, Моос шкаласи бўйича қаттиқлиги– 2,17K, юмшоқ, чўзилувчан, осон механик ишланадиган металл. Кумуш иссиқлик ва электр токини бошқа металларга қараганда яхши ўтказади, ёруғликни яхши қайтаради[2].
Табиатда кумуш туғма ва минераллар ҳолатида учрайди. Унинг 50 дан ортиқ минераллари бор. Улардан 15-20 таси саноат даражасига эга. Улардан кўп учрайдиганлари: электрум: Ag-Au, аргентит: Ag₂S, прустит: Ag₃AsS₃, кераргирит: AgCl. Шунингдек кумушни полиметалл конларда, бошқа металлар билан биргаликдаги минераллардан қазиб олинади. Бундай металлар қаторига олтин, қўрғошин, мисни келтириш мумкин. Кумушнинг катта қисми – 80%и полиметалл конларидан йўл-йўлакай олинади [3].
Ўзбекистон Республикасидаги конлари 2га бўлинади. Асл кумуш коналри (асосий минерал кумуш ҳисобланади) – Оқжептес, Косманачи, Қизлиқумдаги Юқори Волта, Чотқол-Қурама тизмасидаги Оқтепа. Деярли барча полиметалл конлари (кумуш йўл-йўлакай олинади) – Лашкарак, Қизилқум олтин конлари киради. Асосан чуқур гидротермал сувлардан ҳосил бўлган.
Дунёдаги кумуш конларининг умумий заҳираси – 1 млн. тонна чамасида. Асосий қазиб олувчи давлатларга Мексика, АҚШ, Перу, Канада, Австралия киради.¹
Кумушнинг координацион бирикмалари. Кумуш ўзининг кўпчилик бирикмаларида +1 оксидланиш даражасида бўлади. Унинг икки валентли бирикмаларини олиш учун унинг бир валентли бирикмаларини озон ёки персулфатлар ёрдамида оксидланади. Кумушнинг икки валентли бирикмалари асосан комплекс бирикмаларида учрайди. Сҳунингдек, кумушнинг уч валентли бирикмалари ҳам маълум.
Кумуш ҳаво кислороди таъсирига чидамли, фақат юқори температуре ва босимда Ag₂O ни ҳосил қилади. Кумушнинг 1 ҳажмида 22 ҳажмгача кислород эриши мумкин. Ҳатто юқори ҳароратларда ҳам углерод ва азот билан реакцияга киришмайди. Олтингугурт билан эса осонгина қора рангли Ag₂S ҳосил қилади. Узоқ вақт ҳаво таъсирида кумуш қорайиб қолади, сабаби ҳаво таркибида кам миқдордаги водород сулфид таъсирида мустаҳкам ҳимоя парадси Ag₂S ҳосил бўлади. Эркин галогенлар кумуш билан хона ҳароратида ҳам шиддатли реакцияга киришади.
Кумуш хлорид ва суюлтирилган сулфат кислоталарда эримайди. Концентрланган сулфат кислотада эса олтингугурт (IV) оксиди ҳосил қилиб эрийди.
2Ag + 2H₂SO₄ = Ag₂SO₄ + SO₂ + 2H₂O
Концентрланган ва суюлтирилган нитрат кислоталарда эрийди ва тегишли кумуш нитрат тузини ҳосил қилади:
3Ag + 4HNO₃ = 3AgNO₃ + NO + 2H₂O
Ишқор эритмалари кумушга таъсир қилмайди. Кумуш металларнинг кучланишлар қаторида водороддан кейин жойлашган бўлиб, оксидланиш потенциали анча каттадир. Ag⁺→Ag⁰ ўтишининг стандарт потенциали турли реакцияларда аниқланган бўлиб, 1-жадвалда келтирилган.
Кумуш иони сувли эритмаларда Ag(H₂O)₂⁺ - диакваион шаклида учрайди. [4,5]. Бу ион ишқорий муҳитда ўзидан иккита протон ажратиб дигидроксо Ag(OH)₂^- ионга айланади.