4.Yoshlarning konstitutsiyaviy burch va majburiyatlari
“Burch ” jamiyat va davlat tomonidan belgilangan va huquqiy normalarda o‘z
aksini topgan talablarni bajarish zaruriyatidir. Bundan tashqari burchning o‘ziga xos
jihatlari bo‘lib, ular quyidagilarda namoyon bo‘ladi. Burch, asosan qoidalardan,
axloqiy normalardan kelib chiqadi, “majburiyat” esa aksariyat hollarda shartnoma
va bitimlardan kelib chiqadi; burch shaxs tug‘ilgandan to umrining oxiriga qadar
davom etadi, majburiyat esa shartnomaning amal qilish davrigacha bo‘ladi;
shuningdek, burch davlat va jamiyat tomonidan belgilanib, uning bajarilishi talab
etiladi. Burch va majburiyat bajarilmagan taqdirda ko‘riladigan chora-tadbirlar
turlichadir. Burch bajarilmaganda huquqiy ta'sir choralari qo‘llaniladi.
Burch – kishining biror shaxs, oila, jamoa, el-yurt, Vatan oldidagi
majburiyatini anglatuvchi axloqiy tushuncha. Burchda obektiv munosabatlar
ifodalanadi. Ya'ni u jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va axloqiy negizlari bilan
belgilanadi. Burchning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, u insonning ichki
kechinmalari, tashqaridan turib nazorat qilinmaydigan murakkab ruhiy holatini
ifodalaydi. Burch imon-e'tiqod, onglilik, halollik, vijdon kabi tushunchalar bilan
chambarchas bog‘liq. Burch qanday vazifa, kimning oldidagi majburiyat ekanligiga
qarab turlicha bo‘ladi (milliy burch, ijtimoiy burch, umuminsoniy burch va
boshqalar). Ijtimoiy va shaxsiy burch, oilada ota-onalik burchi, farzandlik burchi va
boshqalar. Burch nisbiy tushuncha. U ijtimoiy taraqqiyot jarayonida mazmunan
boyib, shaklan o‘zgarib boradi. Hozirgi sharoitda yoshlarning tabiat va avlodajdodlar
oldidagi burchi yangicha mazmun kasb etib bormoqda. Oilaviy burch esa
jamiyat oldidagi turgan maqsadlar bilan yanada uyg‘unlashmoqda. Bizda ona
Vatanga, xalqqa xizmat qilish eng ulug‘ va sharafli burch hisoblanadi.
Konstitutsiyamizning 48-moddasiga ko‘ra, fuqarolar Konstitutsiya va
qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha'ni va qadrqimmatini
xurmat qilishga majburdirlar.
Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish – nafaqat ularning qoidalarni
buzmaslik, balki fuqarolarning o‘z faoliyati, hayot tarzi bilan konstitutsiyaviy prinsip
va asoslarni, qonunchilik normalarini real voqelikka aylantirishga ko‘maklashishlari
demakdir.
Prezidentimiz I.A. Karimov “Asosiy qonunimizda birinchi navbatda shaxs
manfaatining davlat manfaatidan ustun qilib eng oliy qadriyat sifatida muhrlab
quyilganligini yana bir marta ta'kidlab o‘tish o‘rinli deb bilaman. Aynan ana shu
qa'tiy talabni nafaqat qonunlarimiz va huquqiy me'yoriylarimizda belgilab berish,
balki bu prinsipni hayotimizga tadbiq qilish o‘ta muhim ahamiyatga egadir”, deb
ta'kidlaganlari be'jiz emas. Zero, Konstitutsiya va qonunlarga rioya qilmaslik davlat
tomonidan belgilangan qoidalarning huquqiy me'yorlarini buzilishiga olib keladi.
49-moddaga ko‘ra, fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma'naviy va
madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar. Madaniy yodgorliklar davlat
muhofazasidadir.
32
Yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda mazkur burchga nisbatan
mas'uliyatni oshirish muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekiston xalqining tarixiy, madaniy va ma'naviy boyliklarini, madaniy
yodgorliklarini ehtiyot qilish va saqlash har bir fuqaroning burchidir. Tarixiy,
ma'naviy va madaniy merosimiz obektlari sirasiga muzeylar va muzey boyliklari,
boshqa badiiy qadriyatlar (tarix va madaniyat yodgorliklari, davlat fondlari, shu
jumladan, kitob, kino, foto va fonohujjatlarning davlat fondlari), arxivlar va ilmiy
tadqiqot muassasalarining fondlari kiradi.
Ona yurtimiz O‘zbekiston zaminidagi arxitektura yodgorliklari, tarixiymadaniy
hudud va obektlar, badiiy va musiqiy asarlar, xalq og‘zaki ijodiyoti o‘zbek
xalqining o‘zligini anglashiga, dunyoga tanilishiga xizmat qiladi. Ota-bobolarimizdan
qolgan bunday buyuk merosni biz avaylab-asrab kelgusi avlodlarga etkazish uchun
mas'uldirmiz.
Prezident I.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi
sessiyasida so‘zlagan nutqida “Noyob tarixiy yodgorliklarni saqlash va ta'mirlash,
o‘zbek xalqi yaratgan va milliy boylik bo‘lgan san'at asarlarini izlab topish, ularni
O‘zbekistonga qaytarish ma'naviyat dasturimizning muhim bo‘lagini tashkil etadi. Bu
milliy boylik bizga ota-bobolarimizdan meros bo‘lib qolgan. Binobarin, biz ham uni
ko‘z qorachig‘iday asrab-avaylashimiz va farzandlarimizga meros qilib qoldirishimiz
kerak”, deb ta'kidlagandi.
Vatanimiz mustaqillikka erishgach, mamlakatimiz hududidagi dunyo
sivilizatsiyasi rivojlanishida katta o‘rin tutgan, o‘nlab asrlar davomida shakllangan
tarixiy shaharlar, 10 mingdan ortiq me'moriy va tarixiy obidalarni (ularning 6113 tasi
davlat muhofazasiga olingan, shu jumladan: me'morchilik obidalari - 2164,
arxeologik obidalar - 3186, monumental san'at yodgorliklari - 763 ta) avaylab
saqlash, hisobga olish, o‘rganish, ularni ta'mirlab, kelajak avlodlarga etkazish,
dunyoga olib chiqib targ‘ib qilishdek ezgu maqsadlar yo‘lida chmnakam tarixiy ishlar
amalga oshirildi. Jumladan, “Meros” davlat dasturining qabul qilinishi, Amir Temur
tavalludining 660 yilligini, Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yillik yubileyi, Imom
al-Buxoriy tavalludining 1225 yilligini, Ahmad al-Farg‘oniy tavalludining 1200
yilligini, Termiz shahrining 2500 yilligini, Imom Abu Mansur al-Moturudiy
tavalludining 1130 yilligini, Burxoniddin al-Marg‘inoniy tavalludining 910 yilligini,
Alisher Navoiy tavalludining 560 yilligini, Abdulxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 900
yilligini, Qarshi shahrining 2700 yilligini, Samarqand shahrining 2750 yilligini,
Marg‘ilon shahrining 2000 yilligini nishonlashga doir ko‘plab qarorlar qabul qilinishi
va ularning to‘la-to‘kis ado etilishi millatimizning o‘zligini anglashida,
yoshlarimizning o‘tmishi sharafli xalqning, beqiyos ulug‘ zotlarning farzandi ekanini
idrok etishida nihoyatda muhim rol o‘ynadi. Shunday ekan, bu obektlarni himoya
qilish, ulardan bahramand bo‘lish va ularni kelajak avlodlarga etkazish har
birimizning muqaddas insoniy va fuqarolik burchimiz hisoblanadi.
Konstitutsiyamiz tarixda sinalgan umumbashariy qadriyatlarni o‘zida
mujassam etgan. Jumladan, eng qadimgi tarixiy-huquqiy manbalardan biri,
zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto”da ta'kidlanishicha, bizning ajdodlarimiz
to‘rtta element - er, suv, olov va havoni muqaddas hisoblab, ularni himoya qilganlar.
Atrof muhitga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lib, uni har qanday tajovuzdan
33
himoya qilganlar. Bu bashariy qadriyatlar Konstitutsiyamizning 50-moddasida ham
o‘z aksini topgan.
Yurtboshimiz I.Karimov “Ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosdagi
keskin ijtimoiy muammolaridan biridir, uni hal etish barcha xalqlarning
manfaatlariga mos bo‘lib, sivilizasiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko‘p jihatdan ana
shu muammoning hal qilinishiga bog‘liqdir” deb ta'kidlaydi. Zero, jamiyatimiz
barcha a'zolarining yuksak mas'uliyatlaridan biri - bu tabiat boyliklarini saqlash va
ulardan oqilona foydalanish, tabiatni muhofaza qilish vazifasidir.
Mustaqillik yillarida Respublikamizda qabul qilingan “Tabiatni muhofaza
qilish to‘g‘risida”gi (1992 yil 9 dekabr, 1995 yil 6 maydagi qo‘shimchalar), “Suv va
suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi (1993 yil 6 may), “Muhofaza etiladigan tabiiy
hududlari to‘g‘risida”gi (1993 yil 7 may), “Yer osti boyliklari to‘g‘risida”gi
qonunlar, (2002 yil 13 dekabr), “O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan
foydalanish to‘g‘risida” gi, “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan
foydalanish to‘g‘risida”gi, “Atmosfera havosini muhofaza qilish qilish
to`g‘risida” gi, “O‘rmon to‘g‘risida”gi (1999 yil 15 aprel), “Davlat sanitariya
nazorati to‘g‘risida”gi, hamda “Chiqindilar to‘g‘risida”gi qonunlar fuqarolarga
tabiatni muhofaza qilishda alohida majburiyat yuklaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi asosida tabiiy muhitni muhofaza
qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini
ta'minlashga qaratilgan qonunlar qabul qilindi, mamlakatimiz xalqaro konvensiya,
shartnoma va bitimlarga qo‘shildi. O‘rta Osiyo va Qozog‘iston davlatlari
rahbarlarining 1993 yil mart oyidagi Qizil O‘rdadagi uchrashuvi, 1994 yil mart
oyidagi Toshhovuzdagi davlatlararo kengash, 1995 yil 20 sentabrdagi Nukusdagi
uchrashuvi, 1996 yil Shvetsariyaning Jeneva shahridagi Monreal bayonnomasi, 1998
yil iyun oyida Daniyaning Orxus shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiya, 1999
yil maydagi Bishkek uchrashuvi, O‘zbekiston va MDH a'zolari bilan ikki tomonlama
kelishuv asosidagi davlatlararo ekologik Kengash, 2004 yil 11 martda qabul qilingan
2004-2008 yillarga mo‘ljallangan “O‘zbekiston Respublikasining Yevropa Ittifoqi
va unga a'zo davlatlar bilan hamkorlikni takomillashtirish bo‘yicha choralar
to‘g‘risida”gi qaror, “Yevropa uchun atrof-muhit” beshinchi konferensiyasi (Kiev
2003) va boshqalar shular jumlasidandir.
Tadbirkorlik, mehnat va boshqa daromad keltiruvchi faoliyat bilan
shug‘ullanayotgan fuqarolarning, xususan, yoshlarning muhim majburiyatlaridan biri
Konstitutsiyamizning 51-moddasida shunday ifodalanadi: Fuqarolar qonun bilan
belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lashga majburdirlar.
Soliqlar deganda, muayyan miqdorda undiriladigan, muntazam, qaytarib
berilmaydigan va beg‘araz xususiyatga ega bo‘lgan, byudjetga yo‘naltirilgan
majburiy pul to‘lovlari tushuniladi.
Boshqa majburiy to‘lovlar deganda Soliq kodeksida belgilangan davlat
maqsadli jamg‘armalariga majburiy pul to‘lovlari, bojxona to‘lovlari, shuningdek
vakolatli organlar hamda mansabdor shaxslar tomonidan yuridik ahamiyatga moliq
xarakatlarni to‘lovchilarga nisbatan amalga oshirish uchun, shu jumladan muayyan
huquqlarni yoki lisenziyalar va boshqa ruhsat beruvchi hujjatlarni berish uchun
to‘lanishi lozim bo‘lgan yig‘imlar, davlat boji tushuniladi.
34
O‘zbekiston Respublikai Moliya vazirligining ma'lumotlariga qaraganda,
davlat byudjeti daromadlarining asosiy qismini soliqlar va majburiy to‘lovlar tashkil
etadi.
Soliqlarni davlatning qon tomirlariga o‘xshatish mumkin. Odamzodning
yashashi uchun qon tomirlari naqadar muhim bo‘lsa, soliqlarning ham davlat byudjeti
uchun ahamiyati shunchalik muhimdir.
Soliqlar O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi va davlat hokimiyatining
mahalliy organlari tomonidan belgilangan, hududning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishiga xizmat qiluvchi yig‘imlardir. Soliq bilan bog‘liq bo‘lgan huquqiy
munosabatlar 2007 yil 25 dekabrda qabul qilingan , 2008 yil 1 yanvardan kuchga
kirgan O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi bilan tartibga solinadi.
Davlat to‘plangan soliqlarni mamlakatning mudofaa qobiliyatini, fuqarolarning
xavfsizligini ta'minlashga, iqtisod, ma’orif, fan, sog‘liqni saqlashni rivojlantirishga,
onalik va bolalikni, yordamga muhtoj aholi qatlamlarini ijtimoiy muhofaza qilishga,
maqsadga yo‘naltirilgan, kompleks ijtimoiy dasturlarni butun jamiyat manfaatlari
yo‘lida amalga oshirishga sarflaydi.
Voyaga etgan, mehnatga layoqatli farzandlar o‘z ota-onalari to‘g‘risida
g‘amxo‘rlik qilishlari lozimligi ham Konstitutsiyamizning 66-moddasida
mustahkamlangan. Ular o‘z ota-onalariga ma'naviy yordam berishga hamda
ko‘maklashishga majburdirlar. Ota-onalar turmushidan xabardor bo‘lib, sihatsalomatligiga
katta e'tibor berishlari kerak.
Farzandlarnig ota-onalari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish majburiyatlari ilgari
ularnig ahloqiy majburiyati bo‘lib hisoblangan. Mustaqil O‘zbekiston
Respublikasining amaldagi Konstitutsiyasini qabul qilish bilan bolalarning bu
majburiyati Konstitutsiyaviy majburiyatga aylandi.Farzandlar ota-onalarini mehnatga
layoqatsiz bo‘lib qolganlarida, ayniqsa, nogiron bo‘lib qolganlarida ularga yordam
ko‘rsatishlari, ular nimaga muhtoj bo‘lsalar, shularni muhayyo qilib turishlari lozim.
Voyaga etgan farzandlarning ota-onalari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishlari
aliment majburiyati vujudga kelganmi yoki yo‘qmi, undan qat'i nazar, paydo bo‘ladi.
Ko‘pincha ota-onalar qarilik yoki nogiron bo‘lgan davrlarida yoshga doir pensiya
olib, moddiy tomondan yaxshi ta'minlangan bo‘lsalar-da, ammo ular o‘z
farzandlarining ular to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishlariga, ma'naviy e'tiborlariga muhtoj
bo‘ladilar. Aksariyat holatlarda ota-onalar bunday bolalardan aliment undirish haqida
da'vo qilmaydilar. Ammo bolalarni muhtoj va mehnatga layoqatsiz ota-onalari
to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilmasliklari ularni aliment undirish haqida sudga da'vo
arizasi bilan murjaat etishga majbur etadi.
Farzandlar ota-onalari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilmasalar, ularga nisbatan
ma'muriy va hattoki jinoiy javobgarlik choralari ham ko‘rilishi mumkin.Insofsiz, otaonalariga
nisbatan o‘z farzandlik burchlarini eslaridan chiqarib qo‘ygan bolalarga
nisbatan ularning yashash yoki ishlash joylarida ma'naviy qiyofasini muhokama
qilish, jamoatchilik izzasini qo‘llash ham ta'kidlab o‘tilgan bo`lib, bu ham
konstitutsiyaviy normaning qanchalik mustahkamligini va shu bilin birga faqat otaona
emas, balki voyaga etgan farzand ham oila muqaddasligi yuzasidan ko‘plab
majburiyatga ega ekanligining kafolatlaydi .
35
Yoshlarning tom ma'nodagi vatanparvarlik fazilatlari ularning vatanni himoya
qilish burchiga bo‘lgan mas'uliyatida namoyon bo‘ladi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Konstitutsiyamizning 52-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasini himoya
qilish – O‘zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining burchidir. Fuqarolar qonunda
belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tashga majburdirlar.
Har bir fuqaro O‘zbekiston Respublikasi manfaatlarini har tomonlama himoya
qilish, uning qudratini va obro‘-e'tiborini mustahkamlash uchun barcha choralarni
ko‘rishi lozim. Bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad - davlat mustaqilligini, uning
hududiy yaxlitligini, aholini tinch hayot kechirishini ta'minlashga qaratilgan
tadbirlarni amalga oshirishdan iborat.
O‘zbekiston Respublikasini himoya qilish bo`yicha mamlakatimiz
qonunchiligida etarlicha huquqiy asoslar mavjud.Jumladan, “Mudofaa
to‘g‘risida”gi, “Umumiy xarbiy majburiyat va xarbiy xizmat to‘g‘risida”gi,
“O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari rezervidagi xizmat to‘g‘risida”gi,
“Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida”gi, “Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida”gi,
“O‘zbekiston Respublikasining Davlat chegarasi to‘g‘risida”gi va boshqa
qonunlar, Umumiy qo‘shin nizomlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
farmonlari va hukumat qarorlari, jumladan, O‘zbekiston Respublikasining Milliy
xavfsizlik konsepsiyasi (mazkur Konsepsiya asosida Mudofaa doktrinasi ishlab
chiqildi), O‘zbekiston Respublikasining Tashqi siyosiy faoliyati konsepsiyasi va
shu kabi hujjatlar kiradi.
Shuningdek, harbiy huquqning maxsus manbalari ham bo‘lib, ular jumlasiga
harbiy boshqaruvning normativ-huquqiy hujjatlarini, chunonchi – buyruqlar,
qoidalar, yo‘riqnomalar va boshqalarni kiritish mumkin. Ular qonunosti va farmoyish
tusidagi hujjatlardir.
Mamlakatimizda mudofaaning huquqiy asoslarini rivojlantirish uch bosqichda
o‘tdi. Birinchi bosqichda «Mudofaa to‘g‘risida”gi, “Umumiy harbiy majburiyat
va harbiy xizmat to‘g‘risida”gi, “Muqobil xizmat to‘g‘risida”gi (1992 yil 3 iyul)
qonunlar qabul qilindi. Ulardan oldinroq «Respublika yoshlarini harbiy xizmatga
chaqirish va harbiy xizmatni o‘tashni takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” (04.09.1990 y. №PF-52), «O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa ishlari
vazirligini tashkil etish to‘g‘risida” (06.09.1991 y. №PF-243) Prezident farmonlari
e'lon qilingan edi. Shuningdek, Prezidentimizning «SSSR Ichki ishlar vazirligining
ichki qo‘shinlari va o‘quv yurtlari to‘g‘risida” (10.01.1992 y. №PF-318), «Harbiy
va maxsus unvonlarni berish tartibi to‘g‘risida» (19.02.1992 y. №PF-345),
«O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan harbiy qismlar va harbiy-o‘quv
yurtlari to‘g‘risida” (20.02.1992 y. №PF-347), «O‘zbekiston Respublikasining
hududida joylashgan chegara qo‘shinlarining bo‘linmalari to‘g‘risida»
(24.03.1992 y. №PF-365), «O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashtirilgan
havo desanti qo‘shinlari, harbiy-transport aviasiyasi, razvedka qismlari va
ta'minot qismlari to‘g‘risida” (18.05.1992 y., №PF-434), “O‘zbekiston
Respublikasi hududidagi kimyoviy qo‘shinlar harbiy qismlari to‘g‘risida”
(13.11.1992 y., №PF-496), “O‘zbekiston Respublikasi davlat chegaralarini
qo‘riqlashni yanada mustahkamlash to‘g‘risida”gi (26.04.1993 y., №PF-600)
farmonlari va boshqa hujjatlar ham shular jumlasidandir.
36
Davlatning mudofaa qudrati asosida mamlakat iqtisodiy salohiyatini
mustahkamlab borish maqsadi yotadi. 90-yillarning o‘rtalarida O‘zbekistonda
qo‘shinlarning ustuvor turlari uchun yuqori malakali ofitserlarni tayyorlash
maqsadiga xizmat qiladigan bir qator harbiy o‘quv yurtlari tashkil etildi. To‘rtta
harbiy bilim yurti, shu jumladan, uchuvchilar bilim yurtidan tashqari 1993 yilda
Toshkent aloqa elektrotexnika instituti (hozirgi Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti) huzurida aloqa xizmati mutaxassislarini tayyorlaydigan harbiy fakultet
ochildi. 1994 yilda Qurolli Kuchlar Akademiyasi tashkil etilib, bu yerda oliy harbiy
malakali ofitser kadrlar tayyorlashga kirishildi. Shuningdek, armiyaning texnik
jihozlanishini mustahkamlash chora-tadbirlari ko‘rildi.
Harbiy xavfsizlik huquqiy asoslarini rivojlantirishning ikkinchi bosqichi
harbiy infratuzilmaning rivojlantirilishi va harbiy qurilish huquqiy bazasining yanada
mustahkamlanishi, harbiy sohada xalqaro hamkorlikning kengaytirilishi bilan
tavsiflanadi. Mazkur bosqich O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Milliy
xavfsizlik kengashining tuzilganligidan boshlandi. (Bu Kengash O‘zbekiston
Reaspublikasi Prezidentining 01.05.1995 yilda e'lon qilingan PF-1149-sonli
“O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik kengashi to‘g‘risida”gi Farmoniga
binoan tashkil topdi). Masalan, 1995 yilning 30 avgustida Harbiy doktrina qabul
qilinib, unda davlatlararo harbiy mojaro va ziddiyatlarning oldini olish hamda ularni
bartaraf etishda faol qatnashish belgilangan bo‘lib, bunda qarama-qarshiliklarning
keskinlashuvi sabablarini diplomatik yo‘l bilan hal etishga urg‘u berildi.
Mudofaa yo`nalishidagi islohotlarning uchinchi bosqichi 1999 yildan
boshlandi. Bu islohotning mohiyati harbiy qurilish muammolarini hal etishga
yangicha yondashuvlar va mamlakat Qurolli Kuchlarini sifatli modernizatsiya
etishdan iborat. Oxirgi yillarda harbiy sohaga tegishli ba'zi bir qonunlarga tegishli
o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Xususan, 2002 yil 12 dekabrda qabul qilingan
“Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida”gi qonunning 19- moddasi,
birinchi qismi “Fuqarolarning muddatli harbiy xizmatga hamda safarbarlik chaqiruvi
rezervidagi xizmatga chaqirilishi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qaroriga asosan yiliga bir marta - fevral – mart oylarida o‘tkaziladi”, deb belgilab
qo‘yildi. Bu ham o‘ziga xos harbiy sohadagi islohotlarning bir huquqiy ko‘rinishidir.
Harbiy islohotning asosiy qoidalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimovning Oliy Majlis sessiyalarida qilgan qator ma'ruzalarida chuqur ochib
berildi va milliy armiyaning tuzilishini o‘zgartirishni taklif etdi. Eng avvalo, gap
kontrakt asosida harbiy xizmat qilishga o‘tish orqali armiyani qisqartirish xususida
bordi. Markaziy Osiyo sharoitida samarali jangovar harakatlar olib borishga qodir
professional armiyaga asos bo‘lib qolishi haqida so‘z yuritildi.
O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari jangovar tayyorgarligini
ta'minlashning ustuvor vazifalari orasida qo‘shinlarni tayyorlashda milliy g‘oya,
milliy mustaqillik mafkurasiga tayangan holda tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning
butun tizimini qayta tuzishga kirishilganligini alohida ta'kidlash zarur.
Mamlakat Prezidenti tashabbusi bilan Qurolli Kuchlarning rezervchilari
instituti tarkib topganligi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Rezerv safini to‘ldirishning
maqsadi, vazifalari, prinsiplari va urush vaqtida rezervdan foydalanishning
mexanizmi belgilab qo‘yildi.
37
Mintaqamizdagi va mamlakatimiz chegaralari yaqinidagi murakkab harbiysiyosiy
vaziyat, butun jahonda ekstremistik kuchlar kuchayganligi Prezidentning
2000 yil 7 fevraldagi Farmoni bilan tasdiqlangan yangi Mudofaa doktrinasini ishlab
chiqish zaruriyatini yuzaga keltirdi, unga muvofiq mamlakat Qurolli Kuchlari o‘zida
Mudofaa vazirligi bo‘linmalari, Chegara qo‘shinlari, Ichki ishlar vazirligi hamda
Milliy xavfsizlik xizmatining maxsus bo‘linmalari va boshqa idoralarning harbiy
tuzilmalarini birlashtirdi.
Mudofaa va harbiy qurilish sohasida yagona davlat siyosatini o‘tkazish hamda
rivojlangan demokratik davlatlar tajribasini chuqur o‘rganish asosida Qurolli Kuchlar
ustidan samarali fuqarolik nazoratini o‘rnatish maqsadida Mudofaa vazirligi hamda
respublikaning mudofaa va xavfsizlikni ta'minlovchi boshqa tuzilmalari oldida turgan
vazifalar qayta ko‘rib chiqildi.
Qurolli Kuchlarning Birlashgan shtabi tashkil etildi va u O‘zbekiston
Respublikasining suvereniteti hamda hududiy yaxlitligini qurolli himoya qilish
bo‘yicha qarorlarni ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi yagona qo‘mondonlik
organiga aylandi.
Kompyuter texnologiyalaridan, modellashtirish, chalg‘itish uslublaridan va
boshqa zamonaviy ta'lim shakllaridan foydalaniladigan, harbiy xizmatchilarni
tayyorlashning mutlaqo yangi shakllari hisoblanadigan serjantlar maktablari va
tayyorlov markazlari joriy etildi.
O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida muddatli harbiy xizmatni
o‘tab bo‘lgan fuqarolarga davlatimiz tomonidan bir qancha imtiyozlar yaratib
kelinmoqda. Misol tariqasida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 31
mayda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida
muddatli harbiy xizmatni o‘tab bo‘lgan fuqarolarga imtiyozlar tizimini
takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora–tadbirlar to‘g‘risida”gi Qaroriga
muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida muddatli harbiy xizmatni
o‘tab bo‘lgan, harbiy qismlar qo‘mondonligining tegishli tavsiyanomalariga ega
bo‘lgan fuqarolar barcha yo‘nalishlar va mutaxassisliklar bo‘yicha bakalavr
tayyorlashda respublikaning barcha oliy ta'lim muassasalariga kirishda to‘plash
mumkin bo‘lgan maksimal ballarning 27 foizi miqdorida qo‘shima ball shaklidagi
imtiyozga ega bo‘ladilar. O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida muddatli
harbiy xizmatni o‘tab bo‘lgan fuqarolarga harbiy qismlarning qo‘mondonligi
tomonidan oliy ta'lim muassasalariga kirish uchun berilgan tavsiyanomalar ular
berilgan sanadan boshlab, uch yil mobaynida amal qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat
to‘g‘risidagi qonunining 1-moddasida: “O‘zbekiston Respublikasini tashqaridan
bo‘ladigan qurolli tajovuzdan himoya qilish O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining
konstitutsiyaviy burchidir” deb mustahkamlangan.
Vatan himoyasidek konstitutsiyaviy burchni amalga oshirish O‘zbekiston
Respublikasining 2001 yil 11 maydagi “Mudofaa to‘g‘risida”gi qonuniga asoslanadi.
O‘zbekiston Qurolli kuchlari va boshqa qo‘shinlari fuqarolarni umumiy harbiy
majburiyat asosida harbiy xizmatga chaqirish hamda fuqarolarning shartnomaga
asosan harbiy xizmatga kirishi orqali to‘ldiriladi.
38
Ular chaqiriqqacha kompleks tayyorgarlik – chaqiriluvchilarni harbiy-texnik
mutaxassisliklarga tayyorlash, harbiy o‘quv yurtlariga tayyorlash va kirish, jismoniy
tayyorgarlik, davolash, sog‘lomlashtirish ishlari, umumiy ta'lim tayyorgarligini oshirish
va davlat tilini o‘rganish kabi tayyorlash ishlaridan o‘tadilar.
Qonunga ko‘ra, tinchlik vaqtida salomatligi harbiy xizmatga yaroqli bo‘lgan va
chaqiriluv kunida 18 yoshga to‘lgan erkak O‘zbekiston fuqarolari muddatli harbiy
xizmatga chaqiriladilar.Umumiy harbiy majburiyat fuqarolarni harbiy xizmatga
tayyorlashni, harbiy xizmatga chaqirishni, chaqiruv yoki kontrakt bo‘yicha harbiy
xizmat o‘tashni, rezervdagi xizmatni, muqobil xizmatni, harbiy ro‘yxatdan o‘tish
qoidalariga rioya etishni, favqulodda vaziyatlarda yoki O‘zbekiston Respublikasiga
qarshi tajovuz bo‘lgan taqdirda aholini muhofaza etish tadbir-choralarini qamrab
oladi.
O‘zbekiston Qurolli kuchlari va boshqa qo‘shinlari fuqarolarni umumiy harbiy
majburiyat asosida harbiy xizmatga chaqirish hamda fuqarolarning shartnomaga
asosan harbiy xizmatga kirishi orqali to‘ldiriladi.Ayrim uzrli sabablarga ko‘ra, ya'ni
oilaviy sharoiti, salomatligining yomonlashuvi yoki o‘qishni davom ettirilishi
hollarida chaqiriluvchilarni chaqirish muddati (“Umumiy harbiy majburiyat va harbiy
xizmat to‘g‘risida”gi qonunning 17-moddasiga asosan) uzaytiriladi.Shuningdek,
chaqiruvdan kechiktirishga ega bo‘lganlar, muddatli harbiy xizmatga chaqirishdan
ozod qilinganlar, dastlabki surishtiruv o‘tkazilayotgan va tergovga daxldor shaxslar,
tinchlik paytida salomatligi tufayli harbiy xizmatga yaroqsiz deb topilgan, 27
yoshgacha harbiy yoki muqobil xizmatga chaqirilmagan, diniy idoralarning birida
diniy rutbaga ega bo‘lgan, tug‘ishgan aka-ukalaridan biri muddatli harbiy xizmatni
o‘tash vaqtida halok bo‘lgan shaxslar xizmatga chaqirilmaydilar.
Umumiy harbiy majburiyat O‘zbekiston Respublikasi hududida doimiy yoki
vaqtincha yashayotgan chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga tatbiq
etilmaydi.
Muddatli harbiy xizmat muddatlari kalendar hisobida:
muddatli harbiy xizmatni oddiy askarlar va serjantlar tarkibi lavozimlarida
o‘tayotgan harbiy xizmatchilar uchun – o‘n ikki oy (oliy ma'lumotli shaxslar uchun –
to‘qqiz oy);
muddatli harbiy xizmatni chaqiruv bo‘yicha ofitserlar tarkibi lavozimlarida
o‘tayotgan ofitserlar uchun – to‘qqiz oy qilib belgilangan.
Muddatli harbiy xizmatni o‘tash tartibi tegishli qonun hujjatlari bilan
belgilanadi.
Muddatli harbiy xizmatni o‘tashga yaroqli hamda chaqirilish muddatini
kechiktirish va chaqirilishdan ozod etilish huquqiga ega bo‘lmagan, biroq Qurolli
Kuchlar safiga navbatdagi muddatga chaqirilmagan shaxslar safarbarlik chaqiruvi
rezervi safiga olinadilar.
Kontrakt bo‘yicha harbiy xizmat ixtiyoriylik asosida, harbiy xizmat nazarda
tutilgan vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar orqali davlat bilan tuziladigan
kontraktga binoan bajariladigan harbiy xizmat turidir.
Harbiy xizmatni kasb tariqasida tanlagan fuqarolar kontrakt bo‘yicha harbiy
xizmatni oddiy askarlar, serjantlar va ofitserlar tarkibi lavozimlarida o‘taydilar.
39
Harbiy xizmatni o‘tash muddatlari va asosiy shartlari kontraktda belgilanadi.
Ayni paytda dastlabki kontrakt xizmatni oddiy askarlar va serjantlar tarkibi
lavozimlarida o‘tash bo‘yicha uch yil, ofitserlar tarkibi lavozimlarida o‘tash bo‘yicha
besh yil muddatga tuziladi.
Oliy harbiy ta'lim muassasalarining kursantlari bilan o‘qish davri uchun
kelgusida ularning ofitserlar tarkibi lavozimlarida harbiy xizmatni kamida besh yil
majburiy o‘tash sharti bilan kontrakt tuziladi.
Harbiy xizmatning kontraktda nazarda tutilgan muddati tugaganidan keyin
taraflarning kelishuvi bilan bu muddat yangi kontrakt tuzish orqali uzaytirilishi
mumkin. Kontrakt bo‘yicha harbiy xizmatni o‘tash tartibi va muddatlari O‘zbekiston
Respublikasi fuqarolarining harbiy xizmatni o‘tash tartibi to‘g‘risidagi nizom bilan
belgilanadi.
Harbiy xizmat O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining Qurolli Kuchlar safida
umumiy harbiy majburiyatni bajarish borasidagi davlat xizmatining alohida turidir.
Harbiy xizmatning quyidagi turlari mavjud:
1. Muddatli harbiy xizmat;
2. Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi harbiy xizmat;
3. Kontrakt bo‘yicha harbiy xizmat;
4. O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida harbiy xizmatni o‘tagan
rezervchilar xizmati.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari harbiy xizmatdan bo‘yin tovlagan taqdirda
amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq jinoiy javobgarlikka tortiladilar.
O`zbekiston Respublikasi “Ma’muriy javobgarlik to`g`risida”gi kodeksning
231-238- moddalari, Jinoyat kodeksining VII bo`limidagi normalar mudofaa
yo`nalishida vujudga keladigan huquqbuzarliklar xarakteri va ularga qo`llaniladigan
jazo choralarini belgilab beradi.
40
Xulosa
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilab berilgan
huquq va erkinliklarining to‘liq amalga oshirilishi, burch va majburiyatlarni
bajarilishiga erishishimiz oldimizga qo‘ygan inson huquq va erkinliklari – oliy
qadriyat tamoyilining amaliy ifodasini ta'minlashning muhim sharti hisoblanadi.
Ma'lumki, huquq va burch xuddi tabiat va jamiyat kabi uzviy
bog‘liqdir.O‘zbeksiton Respublikasi fuqarolarining o‘z burchlari va majburiyatlariga
sodiqligi, ularning ona Vatanni himoya qilish, qadimiy tariximiz va ma'naviy
madaniy ulug‘ ajdodlarimizning merosini, atrof tabiiy muhitni avaylab asrashdek
ma'suliyatlarda namoyon bo‘ladi.
Shuningdek, Konstitutsiya va qonunlarda jamiyat va davlatning ijtimoiy
asoslari, mamlakatda o‘rnatilgan huquqiy tartibot, ijtimoiy munosabatlarning butun
tizimi ifoda etiladi. Shu sababli ularga har bir fuqaror qa'tiy rioya etishi shart. Bu
qoidalarni har qanday ko‘rinishda buzish davlat, jamiyat va fuqarolarning
manfaatlariga putur etkazadi. Odatda soliqlarni davlatning qon tomirlarga
o‘hshatiladi. Insoniyatning yashashi uchun “qon tomirlari” naqadar muhim ekanligi,
soliqlarni ham mustaqil davlatimiz iqtisodiy va ijtiomiy rivojlanishini barqarorligini
ta'minlashdagi muhim vazifasi shunchalik muhim ekanligini mustaqil fikrlashni, har
qaysi inson o‘zligini anglashi, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimiz, ulug‘
ajdodlarimizning merosini chuqurroq o‘zlashtirishimiz va ularni avaylab asrash
zaminida tarixiy adolatni qaror toptirish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi,O‘zbekiston
Qurolli kuchlarining maqsadi urush va qurolli majorolarni qaytarish hamda oldini
olish, O‘zbekiston Respublikasining milliy manfaatlarini, suvereniteti, hududiy
yaxlitligini, hamda aholining tinch hayotini himoya qilishdan iborat ekanligi va ularni
o‘z vaqtida vijdonan bajarish uchun har bir fuqarorning o‘ta ma'suliyatli
majburiyatlari ekanligini unutmasligi lozim.
Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
tom ma'noda, yoshlarga oid davlat siyosatining huquqiy poydevori hisoblanadi. Bu
borada Konstitutsiyamizning o‘ziga xosligi undagi ayrim normalarning boshqa
mamlakatlar konstitutsiyalarida uchramasligidagina emas, balki ularning chindan
ham amaliy, real huquqiy normalar ekanligida, Konstitutsiyada belgilangan huquq va
erkinliklar amalda ham kafolatlanganligida, oldimizga qo‘yilgan maqsadlarga
bosqichma-bosqich erishayotganimizda, deb hisoblashimiz uchun barcha asoslar
mavjud.
Yoshlarning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bo`yicha bilimlarini
oshirish, birinchidan, yosh avlodning huquqiy ongi, tafakkuri va madaniyatini
tarbiyalashga va yuksaltirishga, kkinchidan, yoshlarda ota-onaga,Vatanga va
qonunlarga bo`lgan hurmat ruhini shakllantirishga, uchinchidan, O`zbekiston
davlati tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlarga dahldorlik hissini uyg`otishga
va shu bilan birgalikda Respublikamiz Konstitutsiyasining jamiyatdagi o`rni va
nufuzini yanada oshirishga xizmat qiladi.
41
Yuqorida bildirib o‘tilgan fikr va mulohazalar mamlakatimizda yoshlarga keng
sharoit yaratib berish borasida amalga oshirilayotgan va hozirgi kunimizga qadar
davomlanayotgan islohotlarning ayrimlaridan misol xolos.Maqsad esa bildirilayotgan
ushbu ishonch va e'tiborga munosib bo‘lgan yosh avlodni shakllantirish, ularga
Konstitutsiya va qonunlarga hurmat hissini singdirishdir.Biz hech qachon hech
kimdan kam bo‘lmaganmiz, kam emasmiz, kam bo‘lmaymiz ham! Yoshlar qaysi
sohada bo‘lmasin, zamonaviy bilimlarni egallashga, ilm cho‘qqilarini zabt etishga,
eng ilg‘or texnika va texnologiyalarni jilovlashga bel bog‘lar ekan, avvalo, mana shu
da'vatga tayanib ish ko‘rishi ayni muddaodir. Biz shavkatli ajdodlarimizga munosib
avlod bo‘lmog‘imiz ham qarz, ham farzdir.
Nazorat savollari:
1. “Konstitutsiya” so`zi qanday ma’noni anglatadi va uning tarixiga oid
nimalarni bilasiz?
2. Dunyo konstitutsiyalarining taraqqqiyot bosqichlari nimalardan iborat?
3. Mustaqil O`zbekiston Respublikasining amaldagi konstitutsiyasi qabul
qilinishi qanday xususiyatlarga ega?
42
4. Hozirgi kunga qadar konstitutsiyamizga qanday o`zgartish va qo`shimchalar
kiritilgan?
5. Inson huquqlari nima va uning tarixiy rivojlanishi qanday davrlardan
iborat?
6. Inson huquqlarini himoya qilish borasida xalqaro hujjatlar qaysilar?
7. O`zbekiston Respublikasi qo`shilgan qanday xalqaro hujjatlarni bilasiz?
8. Inson va fuqaro huquqlarining konstitutsiyamizda himoya qilinishi qanday
xususiyatlarga ega?
9. Mamlakatimizda yoshlar siyosatining asosiy yo`nalishlari nimalardan
iborat?
10. Burch va majburiyat nima va bu tushunchalar o`trasidagi farqlarni
tushuntiring?
11. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiysida yoshlar huquqlari va burchlariga
doir qanday normalar mustahkamlangan?
12. Mamlakatimizda yoshlar siyosatiga doir qanday qonunosti hujjatlarni
bilasiz?
13. O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining xarbiy majburiyatlari nima va u
qanday huquqiy me’yorlar orqali tartibga solinadi?
14. Xarbiy xizmatni o`tagan fuqarolarga Respublikamiz qonunchiligida
belgilangan imtiyozlar nimalardan iborat?
43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidemti Islom Abdug`aniyevich Karimov
asarlari
1. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. – T.:
«O‘zbekiston», 1996.
2. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida: Asarlar, 6-jild. –T.:
“O‘zbekiston”, 1998.
3. Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10-jild. –T.:
“O‘zbekiston”, 2002.
4. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. –T.:
O‘zbekiston, 2009.
5. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma'naviyat”, 2009.
6. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi:
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining
qo‘shma majlisidagi ma'ruza. 2010 yil 12 noyabr. –T.: «O‘zbekiston», 2010.
7. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning BMT
Bosh Assambleyasining Ming yillik rivojlanish majlisidagi nutqi, (2010 yil 20
sent.); Xorijiy ijtimoiy-siyosiy doiralar vakillarining munosabatlari va
sharhlari/I.A.Karimov. – T.: “O‘zbekiston”, 2010.
8. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini
yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 2010 yilda
mamalakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga
mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlarga bag‘ishlangan O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. –T.:
“O‘zbekiston”, 2011.
9. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: O‘zbekiston,
2011.
10. Karimov I.A. Bizning yo‘limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yo‘lidir. 20-jild. –T.:
“O‘zbekiston”, 2012. –180-bet.
11. Karimov I.A. Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta'minlash,
hayotimizning yanada erkin va obod bo‘lishiga erishish — bizning bosh
maqsadimizdir.// Xalq so‘zi. 10 dekabr 2012 yil
II.Qonun va qonunosti hujjatlari
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T., “O‘zbekiston”, 2012.
2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2003, №3-4, 27-
modda.
3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2008, №12, 637-
modda.
44
4. O‘zbekiston Respublikasining “Advokatura to‘g‘risida”gi qonuni // O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1997. –№2, –50-modda.;
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 2009 –№39. – 423-modda.
5. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid
davlat siyosatining asoslari to‘g‘risida”gi Qonuni (1991yil 20 noyabr).
6. O‘zbekiston Respublikasining “Notariat to‘g‘risida”gi qonuni // O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1997. –№2. –48-modda.;
7. O‘zbekiston Respublikasining "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
to‘g‘risida"gi Qonuni// O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Axborotnomasi. 1998. –№5-6. –99-modda
8. “O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari
to‘g‘risida”gi Qonun 20.11.1991.
9. O`zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida”gi
Qonuni. 29.08.1997
10. O`zbekiston Respublikasining “Ta'lim to‘g‘risida”gi Qonuni.29.08.1997
11. O`zbekiston Respublikasining “Bola huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro
Konvensiyaga doir bolalar savdosi,bolalar fohishabozligi va bolalar
pornografiyasiga taaluqli Fakultativ protokol”ga qo`shilish haqida Qonuni.
2008 yil 12 dekabr)
12. O`zbekiston Respublikasining “Bola huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro
Konvensiyaga doir, bolalarning qurolli mojarolarda ishtirokiga taaluqli
Fakultativ protokol”ga qo`shilish haqidagi Qonuni. (2008 yil 12 dekabr),
13. O`zbekiston Respublikasining “Qimor va tavakkalchilikka asoslangan boshqa
o‘yinlarni tashkil etish hamda o‘tkazishni tartibga solish munosabati bilan
O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonuni (2007),
14. O`zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi
Qonuni (2008yil 7 yanvar),
15. O`zbekiston Respublikasining “Voyaga yetmagan shaxslarning huquqlarini
himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati
bilan O‘zbekiston Respublikasining Ma'muriy javobgarlik to‘g‘risidagi
kodeksiga qo‘shimchalar kiritish haqida”gi Qonuni (2009),
16. O`zbekiston Respublikasining “Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va
huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g‘risida”gi (2010 yil 29 sentabr),
17. O`zbekiston Respublikasining “Alkogol va tamaki mahsulotlarining tarqatilishi
hamda iste'mol qilinishini cheklash to‘g‘risida”gi Qonun (2011)
18. O`zbekiston Respublikasining “Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh
to‘g‘risida”gi hamda “Bolalar mehnatining og‘ir shakllarini taqiqlash va yo‘q
qilishga doir shoshilinch choralar to‘g‘risida”gi Konvensiyalarni ratifikatsiya
qilish to`g`risidagi qonunlari
19. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida (78, 80, 93, 96 va 98-moddalariga)»gi
Qonuni.// «Xalq so‘zi», 2011 yil 19 aprel, № 76 (5243).
20. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 4 yanvardagi “O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganishni tashkil etish to`g`risida”gi
45
Farmoyishi
21. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 18 maydagi “Yosh oilalarni
moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi Farmoni
III.Asosiy adabiyotlar
1. Abdumajidov G‘.A., Salomov B. O‘lim jazosini bekor qilishda ijtimoiyhuquqiy
yo‘nalishlar. O‘lim jazosini bekor qilishning tashkiliy-huquqiy jihatlari.
Ilmiy-amaliy anjuman materiallari./Mas'ul muharrir: B.Ahrorov. –T.: TDYuI
nashriyoti, 2006.
2. Azizxo‘jaev A. Chin o‘zbek ishi. –T.: “O‘zbekiston”, 2011.
3. Aliev B.A., Rahmonov A.N. O‘zbekistonda huquqiy demokratik davlat va
fuqarolik jamiyatini barpo etishning yuksak natijalari. — “Buyuk va muqaddassan,
mustaqil Vatan” (ilmiy-ommabop risola). –T.: “O‘qituvchi”, 2011.
4. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomi va xalqaro sud statuti. –T., 2002.
5. Ibrohimov A. Yorug‘lug‘. –T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat
ilmiy nashriyoti, 2006.
6. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar: to‘plam / O‘zbekcha
nashrning mas'ul muharriri A.X.Saidov. –T.: «Adolat», 2004.
7. Mustaqillik: izohli ilmiy-ommabop lug‘at // Mualliflar: M.Abdullaev,
M.Abdullaeva, F.Abdullaeva, G.Abdurazzoqova va boshq.; R.Ro‘ziev va
Q.Xonazarov umumiy tahririda. To‘ldirilgan uchinchi nashri / - T.: «Sharq», 2006.
8. Odilqoriev X.T. Ikki palatali parlament sharoitida qonunchilik jarayoni. – T.:
“O‘zbekiston”, 2005.
9. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 9-jild. To‘ychi Hofiz – Sharshara. – T.:
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2005.
10. « O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi
qo‘shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi
ma'ruzasini o‘rganish bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. –T.: “Iqtisodiyot”, 2010.
11. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh/A.A.Azizxo‘jaev,
F.Abdumajidov, M.A.Ahmadshaeva va boshq.; Mas'ul muharrir A.A.Azizxo‘jaev;
O‘zR Adliya vazirligi, Toshkent davlat yuridik in-ti. – T.: “O‘zbekiston”, 2008.
46
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ADLIYA VAZIRLIGI
MAVZU: “YOSHLARNING O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
KONSTITUTSIYASIDA BELGILANGAN
HUQUQ VA MAJBURIYATLARI”
Uslubiy qo‘llanma
Toshkent – 2013
47
Yoshlarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan huquq va
majburiyatlarini umumta'lim maktablari, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi
tizimi, oliy ta'lim muassasalari, ishlab chiqarish коrxonalari va mahallalarda
targ‘ib qilish shakllari
Birinchi bosqich
- Umumta'lim maktablari, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi tizimi, oliy ta'lim
muassasalari, ishlab chiqarish коrxonalari va mahallalarni ma'ruza matnlari,
ma'ruzaning elektron shakllari va uslubiy yo‘riqnomalar bilan ta'minlash.
- Ma'ruzaning asosiy yo‘nalishlari va unda ilgari surilgan g‘oya va
tashabbuslarni yoshlar bilan ishlaydigan tashkilotlar, jamoalar o‘rtasida
“Ma'naviyat soati”, “Davra suhbati” seminar, jonli muloqot shakllarida chuqur
va atroflicha o‘rganish.
- O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bo‘yicha targ‘ibot guruhlarini
shakllantirib, ular orqali jamoa orasida keng tushuntirish ishlarini yo‘lga
qo‘yish.
Ikkinchi bosqich
- O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bo‘yicha shakllantirilgan
targ‘ibot guruhlari a'zolarining mazkur yo‘nalishda ko‘tarilgan masalalarning
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy mohiyati va ahamiyatiga chuqur
kirib borishi.
- O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan yoshlarning
huquq va majburiyatlarini keng targ‘ib etishga qaratilgan ma'naviy-ma'rifiy
tadbirlar tashkil qilish va ularga soha mutaxassislarini, taniqli shaxslarni jalb
etish.
- O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan yoshlarning
huquq va majburiyatlarini keng targ‘ib etish maqsadida soha vakillari
(masalan, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, ichki ishlar vakillari)
ishtirokini ta'minlash.
Uchinchi bosqich
- Vazirlik, umumta'lim maktablari, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi tizimi, oliy
ta'lim muassasalari, ishlab chiqarish birlashmalari, nodavlat-notijorat
tashkilotlari va mahallalarda orttirilgan ilg‘or tajribalarni o‘zaro
ommalashtirish va ular yuzasidan tajriba almashish.
- Targ‘ibot va tashviqot ishlarining ta'sirchan usullarini keng qo‘llash va
erishilayotgan yutuqlarni ommaviy axborot vositalarida muntazam yoritib
borish.
- Umumta'lim maktablari, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi tizimi, oliy ta'lim
muassasalari, ishlab chiqarish birlashmalari, nodavlat-notijorat tashkilotlari va
mahallalarda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan
48
yoshlarning huquq va majburiyatlarini keng targ‘ib etish borasida qo‘lga
kiritilgan yutuqlar, amalga oshirilayotgan ishlarni tanqidiy o‘rganib, tahliliy
baholab borish hamda ular asosida tegishli taklif va mulohazalarni o‘rganish.
Targ‘ibot materialini targ‘ib qilishning usullari:
Targ‘ibot materialini keng targ‘ib qilishda quyidagi usullardan foydalanish
tavsiya etiladi:
- o‘quv seminarlarini tashkil etish;
- “davra suhbati” uyushtirish;
- mutaxassislar bilan uchrashuv;
- anjuman va videokonferensiya;
- savol-javoblar;
- seminar-treninglar;
- interfaol metodlar va grafik organayzerlar.
Targ‘ibot materialini targ‘ib etishda e'tibor qaratiladigan muhim jihatlar:
- o‘qib berish usulidan voz kechish;
- rasmiyatchilikdan voz kechish;
- auditoriyada ta'sirchanlikni ta'minlash;
- hayotiy misollarga tayanish;
- ko‘rgazma vositalar va zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish
(namuna sifatida texnologik karta tayyorlanishi lozim).
49
I. Umumiy o‘rta ta'lim maktablari uchun
“Yoshlarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan huquq va
majburiyatlari” mavzusidagi o‘quv seminarining texnologik modeli
Mashg‘ulotga ajratilgan vaqt – 2 s O‘quvchilar soni – 20-40 nafar
O‘quv mashg‘ulotining shakli O‘quv seminari
Mashg‘ulot rejasi 1.Konstitutsiya – hayotimizning,
taraqqiyotimizning huquqiy asosi
2.Inson huquq va erkinliklari eng oily qadriyat
3.Yoshlarning huquq va erkinliklarining
konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari
4.Yoshlarning konstitutsiyaviy burch va
majburiyatlari
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi O‘quvchilarning O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida belgilangan huquq va
majburiyatlariga doir bilimlarini chuqurlashtirish
hamda huquqiy tafakkurini rivojlantirish
Pedagogik vazifalar:
Konstitutsiya to‘g‘risidagi talimotlar,
Konstitutsiyaning mohiyati va
belgilari haqidagi bilimlarni
mustahkamlash;
Konstitutsiyaning Asosiy Qonun
sifatida tutgan o‘rni, uning funksiyalari
va shakllari, turlari to‘g‘risidagi
tasavvurlarni kengaytirish;
Konstitutsiyaning asosiy prinsiplari
va ularning mohiyati haqidagi
bilimlarni mustahkamlash;
Inson va fuqaro huquqlari hamda
erkinliklarining kafolatlari tizimi,
inson huquq va erkinliklarini
ta'minlashda milliy huquq tizimining
o‘rni haqidagi bilimlarni
mustahkamlash;
Burch tushunchasi, fuqarolarning
asosiy burchlari, konstitutsiya va
qonunlarga rioya etish haqidagi
bilimlarni mustahkamlash
O‘quv faoliyati natijalari:
Konstitutsiya to‘g‘risidagi talimotlar,
Konstitutsiyaning mohiyati va belgilari haqida
tushuntirishlar beriladi;
Konstitutsiyaning Asosiy qonun sifatida tutgan
o‘rni, uning funksiyalari va shakllari, turlari
to‘g‘risida tushuncha beriladi;
Konstitutsiyaning asosiy prinsiplari va ularning
mohiyati to‘g‘risida tushuntirishlar beriladi;
Inson va fuqaro huquqlari hamda erkinliklarining
kafolatlari tizimi, inson huquq va erkinliklarini
ta'minlashda milliy huquq tizimining o‘rni haqida
aytib beriladi
Burch tushunchasi, fuqarolarning asosiy burchlari
tushuntirishlar beriladi.
Ta'lim metodi Klaster, tushuntirish, suhbat, matn ustida ishlash,
insert, besh minutlik esse
O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini
tashkil etish shakli
Ommaviy, guruhli, individual
Didaktik vositalar Slayd-prezentatsiya, tarqatma materiallar
Ta'limni tashkil etish sharoiti Maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan xona
Nazorat O‘z-o‘zini nazorat qilish, refleksiya
50
“Yoshlarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan huquq va
majburiyatlari” mavzusidagi o‘quv seminarining texnologik kartasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni
O‘qituvchi Talabalar
Motivatsion
bosqich
(10 minut)
1.1. O‘quvchilarlarni mashg‘ulotga jalb etish
maqsadida “Konstitutsiya baxtimiz qomusi”
mavzusida erkin insho topshirig‘ini taklif
etadi (1-ilova).
O‘qituvchi tomonidan
taqdim etilgan qoidalarga
muvofiq klaster tuzishadi
1.2. O‘quvchilar tomonidan yozilgan
ma'lumotlar bilan tanishadi va ularni
sharhlaydi
O‘z fikrlarini boshqalar
bilan o‘rtoqlashadi va
munozarada ishtirok
etishadi
1.3. Mavzuning nomlanishi, rejadagi
masalalar va mustaqil o‘qish uchun
adabiyotlar ro‘yxati bilan tanishtiradi (2-
ilova).
Tinglashadi, yozib
borishadi.
Asosiy bosqich
(50 minut)
2.1. Yoshlarning O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida belgilangan huquq va
majburiyatlari tushuntirib beriladi (3-ilova).
Matn bilan ishlashda insert usulidan
foydalanish tartibini tushuntirib beradi (4-
ilova).
“Insert” usuli yordamida
individual ravishda matn
ustida ishlaydilar
2.2. Insert metodi yordamida
tarbiyalanuvchilar matn ustida ishlab
bo‘lishgach, matn yuzasidan muhokama
o‘tkazadi.
Savollarga javob
beradilar, muhokamada
ishtirok etadilar
2.3. O‘quvchilarni kichik guruhlarga
taqsimlaydi, kichik guruhlarda ishlash
qoidalari bilan tanishtiradi (5-ilova) hamda
mustaqillik yillarida respublikamizda
yoshlarning huquq va majburiyatlarini
rivojlantirishga doir amalga oshirilgan
islohotlarni hayotiy misollar asosida
tushuntiriladi (6-ilova).
Kichik guruhlarda
ishlashadi,
konstitutsiyaviy
islohotlar va yoshlar
huquq va erkinliklarini
rivojlantirishga doir
amaliy ishlarni hayotiy
misollar asosida
taqdimotini o‘tkazishadi.
Refleksiya
bosqichi
(20 minut)
3.1. Yoshlarning O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida belgilangan huquq va
majburiyatlariga doir besh minutlik esse
yozishni so‘raydi (7-ilova).
Individual ravishda
topshiriqni bajarishadi
3.2. O‘quvchilarning besh minutlik esselarini
tinglaydi va sharhlaydi.
O‘z fikrlarini boshqa
o‘quvchilar bilan
o‘rtoqlashadi, shaxsiy
nuqtai nazarini bayon etadi
3.3. O‘quvchilarga mustaqil ish topshirig‘i
sifatida O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida yoshlarga belgilangan
huquq va majburiyatlar bilan bog‘liqlik
buklet tayyorlash topshirig‘ini beradi
(6-ilova).
Topshiriqni bajarishga
doir ko‘rsatma olishadi,
o‘zlarini qiziqtirgan
savollarga javob
topishadi.
51
1-ilova
“Konstitutsiya baxtimiz qomusi” mavzusida erkin insho topshirig‘i
Topshiriq: “Konstitutsiya baxtimiz qomusi” mavzusida besh daqiqa mobaynida
o‘z fikrlaringizni daftarga yozing. O‘ylagan fikrlaringizni hyech qanday to‘xtovsiz
bayon eting.
Erkin insho ustida ishlashga doir ko‘rsatma:
1. O‘quvchilardan besh daqiqa mobaynida berilgan mavzu bo‘yicha o‘z
fikrlarini yozish so‘raladi.
2. Besh daqiqa tugagach, vaqt tugaganligi ma'lum qilinadi. Biroq bir minut
sukut saqlab turiladi. Chunki odatda eng yaxshi fikrlar inson tang holatda qolgan
vaziyatda tug‘iladi.
3. O‘quvchilardan ayrimlarining fikrlari tinglanadi. Uch-to‘rt o‘quvchi o‘z
yozganlarini o‘qib bergach, o‘qituvchi qolgan o‘quvchilardan aytilganlariga
o‘xshamaydigan fikr kimda bo‘lsa bildirishlarini so‘raydi.
52
2-ilova
Mavzu: “Yoshlarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida
belgilangan huquq va majburiyatlari”
Reja:
1.Konstitutsiya – hayotimizning, taraqqiyotimizning huquqiy asosi
2.Inson huquq va erkinliklari eng oily qadriyat
3.Yoshlar huquq va erkinliklarining konstitutsiyaviy asoslari
4.Yoshlarning konstitutsiyaviy burch va majburiyatlari
MUSTAQIL O‘QISH UCHUN ADABIYOTLAR
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidemti Islom Abdug`aniyevich Karimov
asarlari
12. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. – T.:
«O‘zbekiston», 1996.
13. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida: Asarlar, 6-jild. –T.:
“O‘zbekiston”, 1998.
14. Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10-jild. –T.:
“O‘zbekiston”, 2002.
15. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. –T.:
O‘zbekiston, 2009.
16. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma'naviyat”, 2009.
17. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi:
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining
qo‘shma majlisidagi ma'ruza. 2010 yil 12 noyabr. –T.: “O‘zbekiston”, 2010.
18. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning BMT
Bosh Assambleyasining Ming yillik rivojlanish majlisidagi nutqi, (2010 yil 20
sent.); Xorijiy ijtimoiy-siyosiy doiralar vakillarining munosabatlari va
sharhlari/I.A.Karimov. – T.: “O‘zbekiston”, 2010.
19. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini
yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 2010 yilda
mamalakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga
mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlarga bag‘ishlangan O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. –T.:
“O‘zbekiston”, 2011.
20. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.:
“O‘zbekiston”, 2011.
21. Karimov I.A. Bizning yo‘limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yo‘lidir. 20-jild. –T.:
“O‘zbekiston”, 2012. –180-bet.
22. Karimov I.A. Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta'minlash,
53
hayotimizning yanada erkin va obod bo‘lishiga erishish — bizning bosh
maqsadimizdir.// Xalq so‘zi. 10 dekabr 2012 yil
II. Qonun va qonunosti hujjatlari
22. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T., “O‘zbekiston”, 2012.
23. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2003, №3-4, 27-
modda.
24. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2008, №12, 637-
modda.
25. O‘zbekiston Respublikasining “Advokatura to‘g‘risida”gi qonuni //
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1997. –№2, –50-
modda.; O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 2009 –№39. –
423-modda.
26. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid
davlat siyosatining asoslari to‘g‘risida”gi Qonuni (1991yil 20 noyabr).
27. O‘zbekiston Respublikasining “Notariat to‘g‘risida”gi qonuni // O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1997. –№2. –48-modda.;
28. O‘zbekiston Respublikasining "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
to‘g‘risida"gi Qonuni// O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Axborotnomasi. 1998. –№5-6. –99-modda
29. “O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari
to‘g‘risida”gi Qonun 20.11.1991.
30. O`zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida”gi
Qonuni. 29.08.1997
31. O`zbekiston Respublikasining “Ta'lim to‘g‘risida”gi Qonuni.29.08.1997
32. O`zbekiston Respublikasining “Bola huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro
Konvensiyaga doir bolalar savdosi,bolalar fohishabozligi va bolalar
pornografiyasiga taaluqli Fakultativ protokol”ga qo`shilish haqida Qonuni.
2008 yil 12 dekabr)
33. O`zbekiston Respublikasining “Bola huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro
Konvensiyaga doir, bolalarning qurolli mojarolarda ishtirokiga taaluqli
Fakultativ protokol”ga qo`shilish haqidagi Qonuni. (2008 yil 12 dekabr),
34. O`zbekiston Respublikasining “Qimor va tavakkalchilikka asoslangan boshqa
o‘yinlarni tashkil etish hamda o‘tkazishni tartibga solish munosabati bilan
O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonuni (2007),
35. O`zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi
Qonuni (2008yil 7 yanvar),
36. O`zbekiston Respublikasining “Voyaga yetmagan shaxslarning huquqlarini
himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati
bilan O‘zbekiston Respublikasining Ma'muriy javobgarlik to‘g‘risidagi
kodeksiga qo‘shimchalar kiritish haqida”gi Qonuni (2009),
37. O`zbekiston Respublikasining “Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va
huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g‘risida”gi (2010 yil 29 sentabr),
54
38. O`zbekiston Respublikasining “Alkogol va tamaki mahsulotlarining
tarqatilishi hamda iste'mol qilinishini cheklash to‘g‘risida”gi Qonun (2011)
39. O`zbekiston Respublikasining “Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh
to‘g‘risida”gi hamda “Bolalar mehnatining og‘ir shakllarini taqiqlash va yo‘q
qilishga doir shoshilinch choralar to‘g‘risida”gi Konvensiyalarni ratifikatsiya
qilish to`g`risidagi qonunlari
40. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida (78, 80, 93, 96 va 98-moddalariga)»gi
Qonuni.// «Xalq so‘zi», 2011 yil 19 aprel, № 76 (5243).
41. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 4 yanvardagi “O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganishni tashkil etish to`g`risida”gi
Farmoyishi
42. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 18 maydagi “Yosh oilalarni
moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi Farmoni
III. Asosiy adabiyotlar
12. Abdumajidov G‘.A., Salomov B. O‘lim jazosini bekor qilishda ijtimoiyhuquqiy
yo‘nalishlar. O‘lim jazosini bekor qilishning tashkiliy-huquqiy
jihatlari. Ilmiy-amaliy anjuman materiallari./Mas'ul muharrir: B.Ahrorov. –
T.: TDYuI nashriyoti, 2006.
13. Azizxo‘jaev A. Chin o‘zbek ishi. –T.: “O‘zbekiston”, 2011.
14. Aliev B.A., Rahmonov A.N. O‘zbekistonda huquqiy demokratik davlat va
fuqarolik jamiyatini barpo etishning yuksak natijalari. — “Buyuk va
muqaddassan, mustaqil Vatan” (ilmiy-ommabop risola). –T.: “O‘qituvchi”,
2011.
15. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomi va xalqaro sud statuti. –T.,
2002.
16. Ibrohimov A. Yorug‘lug‘. –T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat
ilmiy nashriyoti, 2006.
17. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar: to‘plam / O‘zbekcha
nashrning mas'ul muharriri A.X.Saidov. –T.: «Adolat», 2004.
18. Mustaqillik: izohli ilmiy-ommabop lug‘at // Mualliflar: M.Abdullaev,
M.Abdullaeva, F.Abdullaeva, G.Abdurazzoqova va boshq.; R.Ro‘ziev va
Q.Xonazarov umumiy tahririda. To‘ldirilgan uchinchi nashri / - T.:
«Sharq», 2006.
19. Odilqoriev X.T. Ikki palatali parlament sharoitida qonunchilik jarayoni. –
T.: “O‘zbekiston”, 2005.
20. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 9-jild. To‘ychi Hofiz – Sharshara. – T.:
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2005.
21. « O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma
majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi ma'ruzasini o‘rganish
55
bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. –T.: “Iqtisodiyot”, 2010.
22. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh/A.A.Azizxo‘jaev,
F.Abdumajidov, M.A.Ahmadshaeva va boshq.; Mas'ul muharrir A.A.Azizxo‘jaev;
O‘zR Adliya vazirligi, Toshkent davlat yuridik in-ti. – T.: “O‘zbekiston”, 2008.
56
3-ilova
“Yoshlarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan
huquq va majburiyatlari”
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasi o‘z taraqqiyot yo‘lini belgilab olar ekan,
demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurishni o‘z oldiga pirovard
maqsad qilib qo‘ydi. Bu oliy maqsad yo‘lida shu kungacha ko‘pdan-ko‘p ishlar
amalga oshirildi. Ma'lumki, demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik
jamiyatini Konstitutsiya va qonun ustunligiga erishmay, ularni ham normativ
hujjatlarda, ham amalda ta'minlamay turib qurib bo‘lmaydi.
Konstitutsiya lotincha “constitution” so‘zidan olingan bo‘lib, “o‘rnataman”
degan ma'noni anglatadi. Lotinchadan olinganining sababi qadimgi Rim imperiyasi
davrida davlat boshlig‘i – imperatorlar tomonidan xuddi shu nom bilan ataladigan va
qonunga teng bo‘lgan normativ hujjatlar qabul qilingan.Hozirgi kundagi
"Konstitutsiya" tushunchasi XVIII asr oxirida paydo bo‘lgan va dunyoda birinchi
Konstitutsiya sifatida 1787 yilda qabul qilingan AQSh Konstitusiyasi tan olinadi.
Konstitutsiya – bu prinsipial ahamiyatga ega bo‘lgan huquqiy normalarni o‘zida
mujassam etgan va davlat hokimiyatini amalga oshirish me'yorini belgilovchi
davlatning asosiy qonuni bo‘lib, unda davlatning qurilishi, huquqiy tizimi hamda eng
asosiysi davlat bilan aholi o‘rtasidagi munosabatlar aks etgan yuridik hujjatdir.
O‘zbekistonning amaldagi Konstitutsiyasi muqaddima, 26 bobga ajratilgan,
6 bo‘limda birlashtiririlgan 128 moddadan iborat. Asosiy qonun Muqaddimadan
boshlanib, uning mohiyati quyidagicha: Konstitutsiyani xalq qabul qiladi, xalq
mamlakatning to‘la huquqli egasi bo‘lib, unda o‘z irodasini ifoda etadi. Birinchi
bo‘lim – konstitutsiyaviy tuzum asosiy prinsiplarining majmuasi, ikkinchi bo‘lim
esa – inson huquqlari bo‘yicha o‘zbekcha billdir. Boshqacha qilib aytganda, shaxsiy,
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarning yaxlit va keng qamrovli tizimi
mustahkamlangan. Tabiiyki, inson huquqlari to‘g‘risidagi bo‘lim davlat organlari
tizimiga bag‘ishlangan bo‘limdan avval keladi. Davlat huquqlarni taqdim etmaydi,
fuqaroning o‘zi unga erkinlik bilan berilgan ajralmas tabiiy huquqlardan ongli
va ma'suliyatli ravishda foydalanadi.
Konstitutsiyaning uchinchi bo‘limi o‘ziga xos hisoblanadi, boshqa
mamlakatlarning birontasida bunday holat uchramaydi. Bu bo‘limning asosiy
maqsadi – fuqarolik jamiyatining an'analarini tiklash, jamoat birlashmalari, siyosiy
Do'stlaringiz bilan baham: |