Esaplaw texnikasi haqqinda tu`sinikler

5-tapsirma

Esaplaw texnikasi haqqinda tu`sinikler.

Esaplaw texnikasınıń rawajlanıwına watanlasımız Muhammad al-Xorazmiy “Al-jabr hám al-muqobala esabı haqqında qısqasha kitap”, “Hind esabı haqqında kitap” hám “Qosıw hám alıw haqqında kitap” shıǵarmaları arqalı (IX ásir) úlken úles qosqanlıǵın aytıp ótpew múmkin emes. Muhammad al-Xorazmiy óz shıǵarmalarında hindlerdiń sanaq sistemasın tártipke salǵan hám jetilistirgen, arifmetikalıq ámellerdi orınlaw tátibin, qaǵıydaların islep shıqqan, sonday-aq, algoritm teoriyasına túrtki bergen hám algebra pánine tiykar salǵan. Al-Xorazmiy shıǵarmaları aradan 300 jıl ótkennen soń Evropaǵa tarqaldı hám sonnan keyin poziciyalıq sanaq sisteması pútkil duńyaǵa jayıldı. Hámmege belgili, zamanago’y kompyuterlerde poziciyalıq sanaq sistemaları qollanıladı.

Esaplaw texnikası tariyxı, tiykarınan, 4 dáwirge bo’lingen. Olar bir-birinen esaplaw qurallarınıń islew principi,tezligi hám basqa imkaniyatları menen ajıralıp turadı.

Mexanikalıq mashinalarǵa shekemgi dáwir. Adamzat esaplawǵa zárúrlik seze baslaǵanda dáslepki esaplaw quralı sıpatında barmaqlardan paydalanǵan. Sol sebepli insan tábiyiy esaplaw quralı esaplanǵàn qol hám ayaq barmaqları járdeminde tek sanaw jumısların orınlaǵan. Biraq, bilesizler, bul qurallar járdeminde eki yamasa onnan artıq sanlar ústinde ápiwayı qosıw ámelin orınlaw da júdá qıyın jumıs yamasa bunıń uluwma múmkinshiligi joq. Esaplaw menen baylanıslı bolǵan mashqalalardı sheshiw ushın insanlar áste aqırın hà’r túrli jasalma esaplaw quralların oylap taba basladı.
Birinshi esaplaw quralları eramızdan 6—5 ásir aldın paydalanılǵan tayaqsha (yaǵnıy, birka — belgi qîyıp bir nárseniń esabın alıp barılatuǵın tayaqsha, taxtasha) hám eramızdan

5—4 ásir aldın áyemgi grekler paydalanǵan àbak bolıp esaplanadı. Abakqa uqsas qural basqa xalıqlarda da paydalanılǵan bolıp, yaponlarda — serobyan, qıtaylarda — suan-pan, ruslarda —shot dep atalǵan.

Keyingi itibarlı esaplaw quralları bolıp shotlandiyàlı matematik Jon Neperdiń tayaqshaları (1617-jıl), inglis matematika woqıtıwshıları Vilyam Otredtıń do’ńgelekli hám Richard Delameynniń tuwrı múeshli logarifmlik sızıǵısh

(1632-jıl) proektleri esaplanadı.

Mexanikalıq mashinalar dáwiri. Nemis matematigi Vilgelm Shikkard 1623-jılı jobalastırılǵan qurılmadan mexanikalıq mashinalar dáwiri baslandı. Tiykarınan Shikkardtıń mashinası da birinshi emes eken. 1967-jılı Madridtegi milliy kitapxanadan Leonardo da Vinchidiń baspaǵa shıǵarılmaǵan qoljazbası tabılǵan. Qoljazbadaǵı sızılmalar ishinde on úsh tańbalı sanlardı qosa alatuǵın esaplaw qurılmasınıń sızılması bar bolıp, qurılma qosıw hám alıw ámellerin orınlawshı mashina ekenligi belgili boldı. Usıǵan tiykarlanıp oyanıw dáwiriniń ullı xudojnigi, italiyalı matematik Leonardo da Vinchi (1452–1519-jıllar) birinshi esaplaw qurılmasınıń oylap tabıwshısı dep esaplandı.

1642-jılı francuz matematigi hám fizigi Blez Paskal qosıw hám alıw ámellerin orınlay alatuǵın “Paskalina” atamasındaǵı mexanikalıq mashina jasadı. 1642–1645-jılları Paskal mexanikalıq usılda esaplawshı qurılmasınıń 50 den artıq túrlerin jarattı. Olardıń 1645-jılı jasalǵan eń jetilisken túri «arifmetikalıq mashina» yamasa «Paskal do’ńgelegi» dep ataldı. Bul qurılma sanlardı “eslep” qaladı hám 4 arifmetikalıq ámeldi orınlay aladı.

1673-jılı nemis matematigi hám fizigi Gotfrid Vilgelm Leybnic ekilik sanaq sistemasındà 4 ámel orınlay alatuǵın hám koren shıǵara alatuǵın mashina oylap taptı.

Joqarıdaǵı barlıq mexanikalıq qurılmalar qol kúshi menen háreketke keltiriletuǵın edi. Inglis matematigi Charlz Bebbij 1822-jılı puw jà’rdeminde isleytuǵın hám esaplaw kestelerin baspaǵa shıǵara alatuǵın ayırmalı mashina jarattı. Ol programma menen basqarılatuǵın arifmetikalıq, basqarıw, yad, kirgiziw hám shıǵarıw qurılmalı esaplaw mashinası ideyasına tiykar salıwshı bolıp esaplanadı. Sh. Bebbijdiń bul ideyası házirgi kompyuterlerdiń dúzilisine tiykar bolǵan. Onıń menen birge islegen inglis matematigi Ada Avgusta Lavleys (Bayron) Bebbij mashinası ushın birinshi programmalardı islep shıqtı hám bazı bir túsinik hám atamalardı kirgizdi. Biraq, sol waqıttaǵı texnologiyanıń shegaralanǵanlıǵı sebepli ideya sol dáwirde engizilmey qaldı.