Eronda Mamlakatni markazlashtirish siyosati, demokratik harakatni bostirilishi. Rizoxon hokimiyatining mustahkamlanishi

Aim.uz

Eronda Mamlakatni markazlashtirish siyosati, demokratik harakatni bostirilishi. Rizoxon hokimiyatining mustahkamlanishi.

Burjuaziya va feodal aristikrotiyasi tarkibiga kirmagan tashqi savdo va bozor bilan bog‘langan pomeshchiklar nafaqat iqtisodni ko‘tarilishidan, shuningdek, markaziy hokimiyatni mustahkamlanishidan manfaatdor edilar. Bu ijtimoiy sinflar manfaatlariga 1922 yildan keyin olib borilgan mamlakatni markazlashtirish va feodal xonlar separatizmiga qarshi kurash siyosati mos tushadi.

1922 yili boshida hukumat turli harbiy qismlarni yagona markazlashgan armiya qilib qayta tashkil qilishga kirishdi. 1922- 1923 yillarda Shimoliy Eron, Luriston xonlari buysindirildi.

Ayni vaqtda Texron hukumati demokratik harakat qatnashchilarini jazolash yo‘lini tutdi. Ishchilar harakati taqib ostiga olindi.

Feodal xonlarni bo‘ysundirish va demokratik harakatni bostirish Rizoxon boshchiligidagi harbiy qismlar tomonidan amalga oshirildi. Bular esa Rizoxonni asosiy ijtimoiy tayanchi bo‘lgan burjuaziya – pomeshchiklar orasida obro‘sini oshirdi.

1923 yil oktyabrida Rizoxon bosh ministr etib tayinlandi. Beshinchi majlisga armiya va politsiyani tazyiqi bilan o‘tkazilgan saylovlarda Rizoxon tarafdorlari ko‘p ovozga ega bo‘ldi. Xojalar mavqesini sindirish maqsadida rizoxon 1923 yil oxiridan boshlangan respublikachilar harakatidan foydalanishga intildi. Lekin 1924 yil martida o‘z hokimiyatini mustahkamlashning “respublika rejasi” dan voz kechadi, shundan keyin respublikachilarga nisbatan qatag‘onlar boshlanadi. 1924 yil oxirida Rizoxonga qarshi chiqqan Ahmad shoh Xojar bilan bog‘langan yirik feodal shayx Xazal mag‘lubiyatiga uchradi.

1925 yil fevralida Majlis qo‘shinlari tazyiqida Rizoxonni cheklanmagan vakolatlar bilan oliy bosh qo‘mondon etib tayinlandi. 1925 yil oktyabrida majlis Xojalar dinastiyasini taxtdan tushirish va muvaqqat hokimiyatini Rizoxonga topshirish haqida qaror qabul qildi.

Shundan keyin 12 dekabrda Rizoxon tarafdorlaridan iborat bo‘lgan Ta’sis majlisi Rizoxonni Rizoshoh Paxlaviy nomi bilan Eronning merosxo‘r shoxi deb e’lon qildi. Eronda pomeshchik – burjua diktaturasi rejimi o‘rnatildi. Burjua – pomeshchiklar mulklarini mustahkamlash va himoya qilish maqsadida majlis bir qancha qonun va qarorlar qabul qildi: Jinoyat kodeksi (1927 y) fuqarolik kodeksi (1929 y) “yerlarni kuch bilan egallab olinishiga qarshi qonun”, “agrar banditizmga qarshi” ya’ni dehqonlar harakatiga qarshi qonunlar qabul qilindi. Ekin ekiladigan yerlarning asosiy qismi (qariyib 80%) pomeshchikar va ko‘chmanchi qabilalar xonlari qo‘lida to‘plandi. Rizoxonning o‘zi yirik yer egasiga aylandi, u bir necha ming qishloqlarga egalik qilardi. Qo‘plab uning yaqin odamlari ham yirik yer egalariga aylandilar. Feodal aristokratiyasidan bo‘lmagan pomeshchiklar soni sezilarli o‘sdi. Davlat va diniy mahkamalar yirik yer mulklari dehqonlarga qarao‘li edi.

Qishloqlarda amalda feodal munosabatlar saqlanib qolindi. Yerni asosan yog‘och so‘qa bilan ishlanardi. Qishloq xo‘jalik mashinalari yo‘q edi. Dehqonlar ilgarigidek juda qashshoqlikda kun kechirardi.

Dehqonlarning 1926 yildagi G‘ilon, Ozarbayjon, xurosondagi, 1929-1930 yillardagi Xuroson, Eron janubidagi qo‘zg‘alonlarni ayovsiz bostirildi.

Qishloqda feodal munosabatlar saqlanganiga qaramay Eronda asta – sekin burjua munosabatlari o‘sib rivojlanib bordi. Shaharlarda kapitalistik sanoat vujudga keldi. Qishloq xo‘jaligida birinchi galda mamlkat shimolida yollanma mehnatdan foydalanadigan yirik xo‘jaliklar paydo bo‘ldi.

20- yillarda burjua – pomeshchiklar manfaatlarini ko‘zlab chet elliklar imtiyozlarini birmuncha cheklovchi, Eron mustaqilligini mustahkamlovchi tadbirlar amalga oshirildi.

Bu yillarda Eron milliy manfaatlar uchun foydali bo‘lgan sobiq SSSR bilan normal iqtisodiy va siyosiy munosabatlarni rivojlantirish siyosatini olib bordi. 1927 yili Eron sobiq SSSR bilan o‘zaro manfaatli shartnoma tuzdi.

1928 yili Eron taslimchilik rejimini bekor qildi. Shu yili Eron Milliy bankiga asos solindi. Bir qator proteksionistik1 qonunlar qabul qilindi.

1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy krizisi Eron iqtisodiyotiga ohir zarba berdi. Eron eksportni keskin qisqarib ketishi qishloq xo‘jaligida krizisni keltirib chiqardi. Chet el tovarlarini keltirish Eron sanoati va hunarmandchiligini xonavayron qildi. Savdo balansida muvozanatga erishish va Eron pulini qadrini oshirish maqsadida 1931 yili tashqi savdo ustidan monopoliya o‘rnatildi.

Hukumatni xomiylik tadbirlari Eron milliy sanoatini rivoji uchun muayyan sharoitlarni yaratdi. Eronda xususiy korxonalar bilan bir fatorda davlat korxonalari ham qurila bordi. Birinchi galda to‘qimachilik sanoati va qishloq xo‘jalik xom ashyosini qayta ishlovchi sanoat rivojlandi. 1940 yilga kelib Eronda 25 ta gazlama fabrikasi, 8 ta jun fabrikasi, 8 ta qand zavodi, Tehronda tamaki fabrikasi, teri, guruch korxonalari, sement, glitserin zavodlari, o‘nlab yegirmonlar, shuruch va paxta tozolovchi zavodlar bor edi. Elburs tog‘larida tosh ko‘mir qazib chiqarilardi. 1940 yilga kelib sanoat mahsulotlari yalpi mahsulotlarning 18 % ni tashkil etdi. Hukumat shuningdek, temir va shoseye yo‘llar qurishga ham e’tibor berdi. 1928- 1938 yillarda Trans – eron temir yo‘li va 20 ming. Km masofada shoseye yo‘li qurildi.

Savol : Rizoxon pahlaviy davrida iqtisodiy siyosatning mohiyati nimadan iborat ?

Ishchilar sinfining ahvoli va harakati.

1940 yilga kelib Eronda ishchilarning umumiy soni 100 mingi sanoat ishchilari edi. Ishchilar ahvoli esa favqulotda og‘ir bo‘lib, mehnat haqida mehnat muhofazasi , ijtimoiy sug‘urta haqida qonunchilik yo‘q edi. Ish kuni 10-14 soatga yetardi. Ishchilar juda arzimagan ish haqi olar edilar. Ayol ishchilar erkak ishchilarga nisbatan 2 marta kam haq olardilar. Jahon iqtisodiy krizisi yillarida ishchilarni ahvoli yanada yomnlashdi. Shu munosabat bilan mamlakatda namoyishlar to‘lqini yoyila bordi. 1929 yili Angliya – Eron neft kompaniyasi korxonalarida , 1930 yili Mozandaronda temir yo‘l qurilishida , 1931 yili Isfaxonda “Vatan” to‘qimachilik fabrikasida ish tashlash xarakatiga podpolyeda bo‘lgan kasaba uyushmalari va kommunistlari boshchilik qildilar. Ishchilar harakatini yuzlab ishtirokchilari qamoqqa olindilar va surgun qilindilar. 1931 yil kommunistlarga qarshi maxsus qonun qabul qilindi. Kasaba uyushmalari taqiqlandi. Ilg‘or madaniyat arboblari ta’qib qilindi. Ma’murlar kam sonli millatlar huquqini tan olmadilar va Eron buyuk davlatchilik shovinizm1 siyosatini olib bordilar. Barcha muxolifatchi partiyalar va konstitutsion erkinliklar yo‘qotildi.

20-30 yillarda madaniyat sohasida ma’lum darajada islohatlar o‘tkazildi. Dunyoviy maktablar, kam bo‘lsada xotin – qizlar maktablari tashkil qilindi. 1934 yili Tehron universitetiga, pedagogika instituti va qishloq xo‘jalik institutiga asos solindi. 1935 yili majburiy ravishda chodirni tashlash to‘g‘risida dekret chiqdi. Hukumat islom ruhoniylarni mamlakat ijtimoiy – siyosiy hayotiga ta’sirini cheklab qo‘ydi. 1935 yili til va adabiyot akademiyasiga asos solindi. Oy kalendari o‘rniga quyosh kalendari joriy qilinadi.

1 Proteksionistizm- biror davlatni o‘z milliy iqtisodiyotini chet el raqobatidan himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy siyosat

1 Shovinizm – ashaddiy burjua millatchiligi siyosati