Eronda adabiy-nazariy qarashlar Reja: Qadimgi Eronda adabiy-nazariy qarashlar

Eronda adabiy-nazariy qarashlar

Reja:

 

1. Qadimgi Eronda adabiy-nazariy qarashlar.

2. “Avesto”ning Eron manbalari.

3. “Zand” va adabiyotshunoslik.

Qadimgi Eronda adabiy-nazariy qarashlar
*Qadimgi Sharqda xalq poetik ijodiga alohida ahamiyat berilgan; Eron – Yunon, Eron – Turon, Eron – Vizantiya madaniy aloqalari intensive, samarali rivoj topgan; Qadimiy hind hikmatnomasi “Kalila va Dimna” – Eron shohi Xusrav Anushirvonni qiziqtiradi. Donishmand Barzuya yozilish tarixini aytib beradi va pahlaviy tilga tarjima qiladi. Fors ulamolari qo`shgan bu “Muqaddima” ham hikmatlarga boy.
* Antik davr Rim tarixchisi Klavdiy Elian “Rangin hikoyalar” (“Пестрые рассказы”) (II asr): Maqduniyalik Iskandar istelolaridan avval (ellinizm davridan ham avval) Homer “Iliada”si saylanma boblari pahlaviy tiliga tarjima. Elianga ko‘ra, hindlar ham “Illiada”dan xabardor bo‘lgan. Elianning fors shohlari haqidagi hikoyalari: 1) Bir fuqaro katta anorni (bog‘idan) Artakserks (Kayxusrav): “Bu odamalar shu qadar mohir va oqilki, kichik davlatni kata saltanatga ham aylantira oladi”.
2) Raqoqning (7 o‘g‘li). Qoptom – kenja o‘g‘li. Akalariga yomonlik qiladi. Raqoq – qozixona – Qoptomni o‘limga hukm qilishni aytadi. Qozi ota-bolani Artakserks: “Bolangni o‘ldirishga qanday chidayssan?”. Raqoq: “Bog‘bon. G‘ovlab ketgan shoxlar”. Artakserks Raqoqni bir viloyatga qozi. Qoptomga: “Bu gal kechiramiz, agar yana yomonlik qilsang, o‘ldiramiz”.
* Eron adabiy yodgorliklarida: ko‘pchilik, yovuzlik, yomonlik, Axriman, shaytonga xos deb qaraladi.
*Navoiy “Tarixi muluki Ajam”da Eron podshohlari silsilasi va ularning qilgan ishlarini Firdavsiy “Shohnomasi” asosida bayon qiladi
*Beruniy “Osoru-l boqiya”: Kayumars, Faridun (Afridun), Axriman, Bahrom, Jamshid, Zahhok, Salm, Tur, Eraj, Tahmuras v.h. Sh.Shomuhammedov: Firdavsiy “Shohnomani yozishga kirishganida 45-50 yoshlarda”; 30 yilda 1015-1020-yillarda tugatgan; Beruniy “Osoru-l boqiya”da (1001) “Shohnoma”ni tilga olmaydi. Ismatulla Abdullayev: Abu Mansur as-Saolibiy “G‘urur axbor mulukul-u- Firus va sayruhum” – “Shohnoma” (54 bob) (“Fors va boshqa mamlakatlarning podshohlari haqida xabarlar”) “Shohnoma”dan deyarli farq qilmaydi.
“Osoru-l-boqiya”ning “Eronliklar oylaridagi hayitlar” bobida “Zahhok va Faridun” (Firdavsiyda yo‘q): Zahhok (“Avesto”da Aji-zahhoka, Ajdaho) Jamshidni yengadi. Ikki yelkasida ikki ilon. Zahhokning asl ismi Bivarosf. Beruniy ko‘ra, ikki ilon – o‘sma, yara, sog‘lom yigit-qizlarning miya suyuqligi – og‘riq qolishi; Oshpaz Ismoil (Izmail) har kuni 2 yoshning birini o‘ldiradi, ikkinchisi Damovand (Dunbovand) tog‘ining g’ori. Bahodir Faridun va temirchi Kova Zahhokni o’ldiradi. Ismoil g‘o‘rda omon qolganlar miqdorini
*Beruniy “Osoru-l-boqiya”da Iskandar “Avesto”ning ko ‘p qismini yoqib yuborgani – Hamza Isfahoniy; Bahman va Ardasher – Tabariydan; Firdavsiy Zahhok va Mazdak voqealari – Hamza Isfahoniy va “Avesto”. Manbalar bir xil. (Saolibiy ham);
* Beruniydagi boshqa manbalar: “Avesto”, “Tavrot”, “Zabur”, “Injil”, “Qur’on”, Batlimus – Ptolamey, Kleopatra, Mark Avreliy, Jolinus, Suqrot, Ibbarx (Gippax), Ya’qub ibn Is’hoq al-Kindiy, Abu Sahl al-Masihiy, Abdulloh ibn Mu’tazz (“Kitob al-badi’ muallifi, bir kunlik xalifa”), Abu Bakr Muhammad ibn Zakaryo Roziy, Abul Vafo Buzjoniy, Muhammad al-Xozin, Abu Muso al-Ash’ariy, Abdulloh ibn Muslim ibn Qutayba, Abu Usmon al-Joziy, Abu Ubayd as-Saqafiy (“bashoratlar kitobi”), Jayhoniy, Abu Ma’shar Balxiy, Abu Uboda Buxtoriy (shoir), Sohib Abbod (vazir va shoir), Muhammad ibn Muso Xorazmiy…
bilish uchun gulxan yoqishni buyuradi.Faridun 100 ga yaqin yigit-qiz omon qolganidan sevinadi va Ismoilga “Masimug‘on” (“Mug‘lar boshlig‘i”) unvonini beradi. Gulxan atrofida dasturxon yozilib, 100 xil taom qo`yiladigan Sada bayrami joriy etiladi.
* Firdavsiyda Sada bayrami: Siyomak – Kayumarsning nabirasi tog‘ yo‘lida navkarlari bilan; qoyatoshda sudralib yuradigan bahaybat ilon, Hushang og‘ir gurzisini ilonga otadi, ilon qochadi. Gurzi – tosh –olov kashf etiladi. Gulxan atrofida Sada bayrami.
*Beruniy eronliklarning birinchi odam haqidagi mifologik qarashi: Misho va Mishona, Malhiy yoki Malhiyona – Kayumarsni Axriman halok etayotgan vaqtida uning ikki tomchi nutfasidan paydo bo‘lgan.
* (Abu Ali) Muhammad Balxiy “Shohnoma”sida: Kayumars jannatda 3000 yil (Hamal, Savr, Javzo uch mingyilligida) turgan. Yana 3000 yil (Saraton, Asad, Sunbula uch mingyillik) – Axriman tufayli yomonliklar yuz berguncha, - toj-u taxtida omon turgan. Kayumars (Girshoh) tog‘larda yashagan, uni ko ‘rgan hayvonlar o‘zidan ketar darajada Kayumars husnli bo‘lgan.
*Beruniy Muhammad Balxiy “Shohnoma”siga tayanib: Hazuro – Axrimanning o‘g‘li, Kayumars uni o‘ldiradi. Kayumarsdan ilohga shikoyat. Iloh bu dunyo va qiyomat oqibatlarini Kayumarsga ko‘rsatadi, so‘ng o‘ldiradi. Kayumars pushtidan Domdod tog‘ida ikki tomchi – ikki ravoch – 8 oy o‘tib 9-oyda Misho va mishona
*Muhammad Balxiy “Shohnoma”si: Meshi va Mishona 50 yil Yerdagi jannatda ovqat yemay farovon yashagan. Axriman – keksa dono suratida. Daraxt mevalaridan yeyishni taklif qilgan. O‘zi yeb yoshargan. Meshi va Meshona ham yosharib, bir-biriga mayl qilgan. Farzand ko‘rganlar. Beruniyga ko ‘ra bu farzandlarning 6 tasining nomi “Avesto”da keltirilgan.
* Muhammad Balxiy ham, Firdavsiy ham “Avesto”dan foydalangan. “Avesto”da Afrosiyob Axriman avlodi deb la’natlangan.
*Beruniy eronliklarning inson paydo bo ‘lishidan boshlangan yil shunday tasavvur qilishlarini tanqid qiladi. “Bu gaplardan dil nafratlanadi”, deydi.
*Beruniy ilmiy dalillarga asoslanib, Eron shoiri yozgan “Shohnoma”da tasvirlangan Kayumars va birinchi odamlar haqidagi “tarix”ni “aqlga sig`maydigan afsonalar” deb ataydi.
*Hozirgi Eron hududida yashovchi xalqlar VII asrning oxirlaridan islom dinini qabul qilishdi; Xusrav II Parvez (591-628, Sosoniy hukmdorlaridan mashhur Anushurvonning nabirasi, Payg`aybar (s.a.s) xat, yirtadi, padarkush, (Fitrat “Farhod va Shirin” dostoni to‘g risida”) Nizomiy va Dehlaiy dostonlarida. Abbosiylar hukmronligi kuchsizlangan davrda (X asr) fors tilidagi adabiyot qayta yuksaldi. Bu hol faqat Eron forslarigagina emas, balki Ozorbayjon va O‘rta Osiyo turklariga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Eroniy, turkey va kurd bo‘lgan sulolalar: ja’fariylar, shiddatiylar, hoshimiylar, sidjiylar, saloriylar, jistoniylar va shirvonshohiylar Eron va Ozorbayjonning turli viloyatlarini boshqardilar.
* Fors tili islomgacha kechgan adabiy manbalarning tiliga nisbatan ancha boyidi, dariy tiliga arab va turk elemantlarining qo‘llanishi natijasida u mumtoz adabiyot tili – poeziya tiliga aylandi. Bu til Eron va unga qaram bo‘lgan mamlakatlardan tashqari Markaziy Osiyo va Hindiston, Ozarboyjon va Rumga qadar kengaydi.
Fors tilidagi dabiyotshunoslik manbalari
*Mumtoz nazm va nasr an’analari poetik jihatdan yangilandi; tohiriylar, safforiylar, ayniqsa, somoniylar davrida fors tilidagi adabiyotshunoslik juda kata taraqqiyot bosqichiga ko‘taridi. She’riyatda Xuroson uslubiga xos jihatlar shakllandi.
* Rudakiy fors she’riyatini yangi o‘zanga soldi – Firdavsiy (“Shohnoma” masnaviy) kengaytirdi, X asrda nasriy shohnomalar vujudga keldi.
* G‘aznaviylar sulolasi davrida (977-186) ko‘plab lirik va epic asarlar yozilgan. Farruxiy (v. 1038) – “malik ush-shuaro” bu unvon g‘aznaviylar davrida berilgan, Unsuriy (965 – 1039/40), Manuchehr (1000-1041) qasida va boishqa janrdagi asarlari.
*G‘aznaviylar asoschisi Nosiruddin Sabuktagin, Ismoil, Mahmud va Mas’ud davrida ilm-fan taraqqiy etdi. Abu rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino allomalar, Unsuriy, Farruxiy va Asadi Tusiy singari shoirlar g‘aznaviylarga xizmat qilgan. Y.E.Bertels “Eron madaniyati va adabiyoti” nomli kitobida Unsuriyga yuksak baho beradi.
* Asadi tusiyning besh munozarasi: “Kun va tun”, “Nayza va kamon”, “Yer-u osmon”, “Kofir va musurmon”, “Arab va ajam” “Gershapsnoma” (dostoni 1066)
*Firdavsiy, Unsuru-l Maoniy Kaykovus “She’r va shoirlik to‘g‘risida”.