Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

9.1-jadval 
Iste‟mol mahsulotlari ishlab chiqarish
24
 
Hududlar 
2010 
2011 
2012 
2013 
2014 
2015 
2016 
Qoraqalpog‗iston 
Respublikasi 
109,2 
119,9 
110,6 
113,0 
112,0 
118,8 
111,5 
Viloyatlar: 
Andijon 
109,0 
102,7 
109,3 
121,9 
101,0 
92,4 
114,2 
Buxoro 
109,0 
108,7 
103,6 
102,8 
110,9 
113,4 
116,8 
Jizzax 
118,7 
117,6 
110,3 
114,2 
113,3 
113,9 
116,0 
Qashqadaryo 
11,1 
120,6 
108,0 
113,0 
105,8 
110,1 
112,6 
Navoiy 
115,1 
119,3 
110,5 
111,1 
105,1 
113,7 
112,0 
Namangan 
115,5 
125,2 
113,1 
113,9 
113,7 
119,4 
113,9 
Samarqand 
120,5 
109,2 
103,1 
114,3 
117,3 
108,2 
112,1 
Surxondaryo 
105,5 
109,1 
105,3 
10,0 
114,0 
116,0 
113,3 
Sirdaryo 
107,7 
141,1 
106,7 
110,2 
110,8 
108,7 
117,7 
Toshkent 
119,5 
116,8 
113,0 
114,6 
109,8 
122,69 
111,0 
Farg‗ona 
110,7 
109,8 
101,3 
109,2 
107,0 
113,1 
109,2 
Xorazm 
112,6 
115,4 
112,5 
108,7 
186,7 
124,8 
110,3 
Toshkent sh, 
110,0 
111,7 
106,1 
110,7 
115,5 
116,9 
114,3 
O‗zbekiston 
Respublikasi 
112,0 
111,0 
107,6 
114,1 
109,4 
109,7 
112,9 
Aholi jon boshiga iste‘mol mahsulotlari ishlab chiqarish indeksi Buxoro, 
Sirdaryo viloyatlari va Qoraqalpog‗iston Respublikasida o‗sdi. 8 ta hududda ushbu 
ko‗rsatkich respublika o‗rtacha ko‗rsatkichidan past bo‗ldi. Eng yuqori ko‗rsatkich 
24
O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi ma‘lumotlari. 

---

192 
Toshkent 
shahrida 
(3,013) 
kuzatilib, 
asosan 
sanoat 
korxonalarini 
modernizatsiyalash va texnik qayta qurollantirish hisobiga oshdi. Hududiy iste‘mol 
bozorining rivojlanishidagi ijobiy siljishlar oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlarini 
barqaror rivojlanishini ta‘minlash, shuningdek mahalliy xom-ashyo asosida 
lokalizatsiya dasturi kabi maqsadli dasturlarni amalga oshirish bilan bog‗liq. 
Ammo hududlar orasida iste‘mol mahsuloti ishlab chiqarish bo‗yicha yuqori 
darajadagi hududlararo farqlanish saqlanib qolmoqda. Surxondaryo viloyatida 
ushbu ko‗rsatkich Navoiy viloyati ko‗rsatkichidan 6 marta kamdir. 
9.2. Tovarning raqobatbardoshligini baholash 
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‗tish sharoitida mamlakatimizni iqtisodiy 
salohiyatini mustahkamlash va rivojlanishda, dunyo bozorida faol qatnashishda 
tovarlar sifatini ko‗tarib, ularni raqobatbardosh tovarlarga aylantirish eng dolzarb 
muammolardan biridir. 
Har bir xaridor o‗ziga yoqqan tovarni sotib oladi, iste‘molchilar esa raqiblar 
tovariga nisbatan ko‗proq ijtimoiy ehtiyojlariga mos keluvchilarini tanlashadi. 
SHuning uchun raqobatbardoshlik (tanlangan bozorda tovarni sotish imkoniyati)ni 
faqat raqiblar tovarni solishtirish orqali aniqlash mumkin. Raqobatbardoshlik 
nisbiy tushuncha, aniq bozorga va unga kirish vaqtiga bog‗liqdir. 
Tovar raqobatbardoshligini o‗rganish murakkab va o‗z ichiga quyidagi 
bosqichlarni oladi: 
- tovarni sotish bozorini o‗rganish; 
- raqiblar haqida ma‘lumotlar yig‗ish; 
- iste‘molchilar talablarini o‗rganish; 
- raqobatbardoshligini oshirish bo‗yicha tadbirlar ishlab chiqish; 
- ishlab chiqarish va bozorga sinov sotishlari bilan chiqish haqidagi qaror. 
Bu masalalarni hal qilish korxonada tovar raqobatbardoshligi darajasini 
baholashning uzluksiz tizimini yaratishni talab qiladi. 
Har qanday tovar bozorga chiqishi bilanok o‗z raqobat qobiliyatini yo‗qota 
boshlaydi, bu jarayonni sekinlatish mumkin, bu iqtisodiy foyda va oldingi buyum 

---

193 
raqobat qobiliyatini to‗la yo‗qotish paytigacha bozorga yangi tovar bilan chiqish 
imkoniyatini beradi. 
Tovar raqobatbardoshligini asosiy sharti quyidagi ko‗rinishga ega bo‗lgan 
xuddi shunday tovarga nisbatan eng katta yalpi foydali samaradan iborat: 
K = R / S
max 
bu erda: R-tovarning foydali samarasi; 
S-tovarni xarid qilish va foydalanishga oid xarajatlar (sotib olish xarajatlari); 
Tovarning raqobatbardoshligini baholash quyidagi bosqichlarni o‗z ichiga 
oladi: 
- bozorni tahlil qilib, o‗zimizning tovarimizga o‗xshash namunasini topib 
olish; 
- bizning tovar bilan solishtiriladigan tovarlardagi asosiy ko‗rsatkichlarni 
belgilash; 
- o‗zimizning tovarimizdagi integral raqobatbardoshlik xususiyatini aniqlash. 
Raqobatning asosiy quroli bo‗lib, talabni shakllantirish va sotishni 
rag‗batlantirish vositalari xizmat qiladi. Asosiy axborotni xaridorlar tovar ishlab 
chiqaruvchilardan olishadi. Xaridorlarni asosan tovarning iste‘mol qiymati 
qiziqtiradi. Raqobat asosan quyidagi ko‗rinishlarda bo‗lishi mumkin: tovarlarning 
xizmatlari bo‗yicha, bir xil ehtiyojni qondirishga qaratilgan raqobat, bir xil tovarni 
har xil firmalar ishlab chiqarish orqali bo‗ladigan raqobat; yoki bir xil firma 
tomonidan har xil modifikatsiyada tovar ishlab chiqarish. 
Hozirgi davrda raqobat o‗ziga xos qiyofa kasb etmokda. Narxlar sohasida 
raqobat ishlab chiqarishni xarajatlar eng kam bo‗ladigan mamlakatlarda yo‗lga 
qo‗yishni talab qiladi. 
Narx bilan raqobat o‗tmishda erkin bozor raqobati bo‗lgan, bozorda bir xil 
tovarlar har xil narxlar bilan sotilgan davrlarda paydo bo‗lgandi. Ishlab chiqaruvchi 
narxni pasaytirish bilan o‗z tovarini ajratib ko‗rsatishga, unga e‘tiborni qaratishga 
va pirovard natijada o‗zi istagan bozor hissasini egallashga erishgan. Hozirgi 
zamon bozor sharoitlarida narx bilan ochiq raqobat amal qilmaydi, chunki ishlab 

---

194 
chiqaruvchilardan biri narxni pasaytirishi bilan uning raqibi ham shu ishni qiladi, 
bu esa firmaning bozordagi mavqeini o‗zgartirmaydi, balki, umuman tarmoqdagi 
foydaning pasayishiga, asosiy fondlarni yangilash va kengaytirish uchun 
investitsiyalarning kamayishiga olib keladi. Natijada kutilgan yutuq va raqiblarni 
surib chiqarish o‗rniga kutilmagan sinish yuz beradi. SHu sababli sanoat 
monopoliyalari narxlarni iloji boricha uzoqroq ushlab turishga, tannarxni hamda 
marketing xarajatlarini tobora pasaytirib, foydani ko‗paytirishga intiladi. Fan-
texnika taraqqiyoti yutuqlari tufayli raqobatning narx bilan bog‗liq bo‗lmagan 
usullaridan foydalanishning qulay sharoitlari yuzaga keldi. 
Narxsiz raqobatda tovarning narxi emas, balki uning yuqori sifat, past 
iste‘mol narxi, zamonaviy dizayn, servis xizmati, ishlab chiqargan firma shuxrati 
raqobat kurashining asosiy omiliga aylanadi. 
Narxni pasaytirib bozorni egallash strategiyasini o‗rganishda quyidagi 
savollarga javob topiladi: 
-boshqa tovarlarni raqobatbardoshligini belgilovchi omillar qaysilar? 
-raqobatchi-firmalarning reklama vositalari va sotishni rag‗batlantirish 
usullari qanday? 
-qaysi savdo belgilari ishlatilmokda? 
-raqobatchilar tovarlarining o‗ramasi-bezaklari, dizaynida nimalar ko‗zga 
tashlanmokda? 
-tovarni kafolatli va undan keyingi ishlatish davrlarida qanday servis taklif 
qilinmokda? 
-milliy savdo tarmoqlari orqali tovar sotilmokdami yoki firma o‗z 
shahobchasini ochganmi? 
-raqobatchilar qo‗llayotgan tovar harakati (transport, zahiralar hajmi, 
omborlari va ularning joylanishi. 
Rossiyalik olim P.S.Zavyalov fikricha «Raqobatbardoshlik deganda, 
tovarning bozorda xaridorgirligini ta‘minlaydigan iste‘mol va qiymat tavsiflari 
majmuini, ya‘ni o‗xshash raqobatchi tovarlarni ayirboshlashga taklif katta bo‗lgan 
sharoitlarda xuddi shu tovarni pulga ayirboshlanish qobiliyatini tushunmok lozim». 

---

195 
Xaridorning xarajatlari ikki qismdan tashkil topadi, uning bir qismini xarid 
xarajatlari (tovar narxi), ikkinchi qismini uni iste‘mol etish bilan bog‗liq xarajatlar 
tashkil etadi. 
Raqobatbardoshlik keng tushuncha bo‗lib, unga ko‗plab omillar ta‘sir etadi. 
Firmaning raqobatbardoshligi darajasini baholashda tarmoq bozorida raqobat 
kurashi jadalligini belgilaydigan omillar tahlil uchun asos sifatida xizmat qiladi. Bu 
omillarga quyidagilar kiradi: 
1. 
Raqobatchi firmalar soni, va ularni qiyosiy quvvati; 
2. 
Raqiblar harakatlarining diversifikatsiyalashuvi darajasi;
3. 
Bozordagi talab hajmini o‗rganish; 
4. 
Mahsulotni tabaqalashuvi darajasi; 
5. 
Iste‘molchining bir ishlab chiqaruvchidan boshqasiga ko‗chish harakatlari; 
6. 
Bozordan chiqib ketish to‘siqlari va ularning darajasi. 
7. 
Bozorga kirib kelish va uning darajasi. 
8. 
Yondosh tarmoq bozorlaridagi vaziyat. 
9. 
Raqiblar strategiyasidagi farqlar. 
Ushbu bozorda raqobat uchun alohida sabablarning bo‗lishi, raqobat darajasi 
bozorning alohida bir jalb etuvchanlik yoki aksincha bezdiruvchanlik xususiyatlari 
bilan ham belgilanadi. 
J.J.Lamben raqobatli ustunliklarni ikkita keng kategoriyalarga guruhlaydi – 
tashqi va ichki raqobatli ustunliklar, ya‘ni firma va tovarni raqobatdoshligini 
tavsiflovchi raqobatli ustunliklardir
25
. Tashqi raqobatli afzallik tovarni «bozor 
kuchini ifodalaydi, ya‘ni u bozorni imtiyozli raqobatchidagiga nisbatan yuqoriroq 
sotish narxlarini qabul qilishga majbur qila oladi va mavjud tovarlardan norozi 
bo‗lgan xaridorlarning istaklarini aniqlash va qondirishdagi afzalliklarga tayanadi. 
Ichki raqobatli afzallik firmaning ishlab chiqarish xarajatlari, raqobatchidan ko‗ra 
kamroq tannarxga erishishga imkon beruvchi va ishlab chiqaruvchi uchun qiymat 
hosil qiluvchi tovarga asoslangan hamda sotish narxlarining bozor yoki raqobat 
25
Ламбен Жан Жак Стратегический менеджмент: стратегияческий и операционнқй маркетинг. –СПб.: 
Питер, 2006. 

---

196 
tomonidan pasaytirilishiga ko‗proq darajada bardoshli qiluvchi yuqoriroq 
unumdorlik oqibatidir». 
Tovarni jalb etuvchanligi va raqobatbardoshligini ifodalovchi omillar 
klassifikatsiyasi sxemasini zanjir ko‗rinishida ko‗rsatish mumkin: narx – sifat – 
servis – marketing muhiti. 
Raqobatbardoshlik sifat va qiymat omillari bilan bog‗liqdir. Ular sifat, 
iqtisodiyot va marketing ko‗rsatkichlari yordami bilan to‗liq tavsiflanishi mumkin.