Eramizdan avvalgi 103-43-yillar

Sitseron

(eramizdan avvalgi 103—43-yillar)

Mark Tulliy Sitseron eramizdan oldingi 103-yilda Rimdan uzoq bo'lmagan Arpina shahrida badavlat oilada dunyoga keldi. Uning bolalik yillari Arpina shahridagi Otasiga qarashli yerlarda o'tadi. Otasi o'z farznndiga yaxshi ta'lim-tarbiya berish maqsadida Rimga ko'chib o'tadi. Sitseron u yerda Yunon murabbiylari qo'lida tahsil ko'radi. Yunon tili va adabiyotini mukammal egallagach, Yunonistonning mashhur so'z ustalari Lisiniy, Kross va Mark Antoniy kabi notiqlardan so'z san'atining nozik sir-asrorlarini o'rganadi, ularning ajoyib nutqlarini tinglaydi.

Bo'lajak notiq ayni vaqtda falsafa bilan shug'ullanadi. Lekin uni ko'proq notiqlik san'ati qiziqtiradi. Sitseron notiqlarning turli mimika va harakatlar bilan so'zlayotganini ko'rib, notiq bo'lish uchun aktyorlikdan ham xabardor bo'lish kerak ekan, degan xulosaga keladi. Shuning uchun Ezop va Rossiy kabi o'z davrining mashhur aktyorlaridan saboq oladi.

Sitseron uzoq tayyorgarlikdan so'ng, 25 yoshida birinchi marotaba xalq oldida nutq so'zlashga jur'at etadi. U avval fuqarolik, so'ngrajinoiy ish jarayoni bo'yicha gapiradi. Biroq uning bu nutqiga davlat boshliqlaridan Sull hamda Kott ismli mashhur notiqlar qarshi chiqadi. Shundan so'ng u ritorika va falsafa fanlaridan mukammalroq naz.ariy bilim olish maqsadida zamonasining buyuk notiqlaridan hisoblangan Antio Askalonskiydan ta'lim oladi, mashhur so'z ustalaridan o'rganish niyatida Kichik Osiyoning bir qancha shaharlarini kezib chiqadi.

U ancha vaqtgacha nutq so'zlashda yangi usullar qidiradi. Nihoyat, Osiyo hamda Attika (O'rta Gretsiyaning (Yunoniston) janubi-sharqidagi dengiz ichkarisiga ancha yorib yarim orol Attika deb ataladi) usullari omuxtasidan iborat bo'lgan yangi bir uslub kashf etadi.

Sitseron 0'z zamonasining ko'pchilik so'z ustalari singari 0'z faoliyatining ilk davrlaridayoq nutqida uslubning chiroyliligi, iboralarining jonliligi, jumlalarning nafis bo'lishiga katta e'tibor beradi.

Sitseron Osiyoga sayohat qilib, notiqlik san'atining sirlarini o'rganib yurgan vaqtida Rim hukmdori Sull vafot etadi. Shundan so•ng yosh notiq Rimga qaytib keladi va 31 yoshidan boshlab davlat ishlarida ishtirok etadi.

Sitseron konsullik lavozimiga saylangach, butun notiqlik mahoratini siyosiy nutqlarga bag'ishladi. U suddagi nutqlarida o'zi yaratgan uslubdan foydalanib, raqiblarini «qo'l-oyog'i bog'langan quyonday taslim qildi•. Hukmdor Rull tomonidan qabul qilgan senat qonunlarini qattiq qoralab, Rull tarafdorlariga zarba beradi. Kelgusi yili (59-yil) Sitseron o'rniga Sezar konsul bo'lib saylangach, senatning Rull proektiga juda yaqin bo'lgan yangi qonunlari qabul etiladi. Gabini va Pizonlar o'zlari konsul bo')ib ish boshlagan 58-yilning dastlabki davrida Sitseronni Rimdan badarg'a etish haqida hukm chiqarishga harakat qiladilar. Dushmanlari tomonidan qasos olinishi muqarrar ekanligiga ishongan notiq Yunonistonga jo'nab ketadi.

Vatandan haydalishi Sitseron uchun nihoyat darajada og'ir bo'ladi. U bir yarim yildan so'nggina do'stlarining yordami tufayli Italiyaga qaytib kelish uchun ruxsat oladi. Ona-Vatanga bo'lgan cheksiz muhabbat buyuk notiqning ilhomini tag'in ham jo'sh urdiradi, U nutq nazariyasi ustida tinimsiz ijod qila boshlaydi. Oradan ko'p o'tmay, mashaqqatli mehnat samarasi sifatida,' uning uch kitobdan iborat «Notiqlar haqida• nomli asari dunyoga keladi. Mazkur asar dialog shaklida yozilgan bo'lib, Litsiniy, Kros, Mark Antoniy, Yuliy Semr, Strabon, Katull, huquqshunos Ssevola va uning shogirdlari Katt, Sulnitsiy, Rvflarning ijtimoiy va siyosiy nutqlari, ulaming notiqlik san'ati hamda bu san 'atining eng maydachuyda masalalaridan tortib siyosiy muammolargacha bo'lgan fikrmulohazalarini o'z ichiga oladi.

Sitseronning fikricha, notiq shunchaki sud ishlarining barcha qonun-qoidalarini yaxshi biladigan qonunparast emas, balki davlat ishlarini chuqur tushunadigan, xalq qayg'usiga hamdardlik qila oladigan davlat arbobi bo'lmog'i kerak. Shuning uchun notiqlik san'atiga qiziqqan har bir kishi faqat Ritorika ilmiga oid ibtidoiy bilimlar bilan cheklanmasdan va o'zining tabiiy iste' dodiga ishonib qolmasdan, doimo turli fanlami o'qib-o'rganmog'i, ilm va madaniyatning yuqori cho•qqilariga intilmog'i darkor. Bundan tashqari, «Notiqlar haqida• asarining muallifi notiqlarning odamlar

diliga qo'rquv, g'azab va qaygu sola bilishi va aksincha, bu xildagi hayajonli holatlardan kishilarni xalos qilib, ularning ruhida xotirjamlik, mehr-shafqat hislarini uyg'ota olishi kerakligini ta'kidlaydi. Uning fikricha, agar notiq odamlarning turli-tuman xarakterlarini sezmasa, inson tabiatidagi umumiy xususiyatlarni bilmasa va har bir kishini goh bezovta qiladigan, goh tinchlantiradigan sabablarni tushunmasa hech-qachon o'zining maqsadaga erisha olmaydi.

Sitseron «Brut., oNotiq» nomli boshqa asarlarida Rim notiqlik san'ati tarixi haqida batafsil fikr yuritib, attikachilarning nazariyalariga tamomila qałshi mulohazalar bilan maydonga chiqadi. Uning ta'kidlashicha, har qanday notiqning ko'zda tutgan asosiy maqsadi tinglovchining zavqini uyg'otib, ularni oíziga moyil qilishdan iboratdir. Notiq sharoitga qarab mavjud uslublarning hammasidan baravar foydalanishi zarur.

Sitseron bu fikrni davom ettirib, •kimki jo'n narsalar haqida oddiygina, kundalik voqealar haqida oírta darajada, ulug' hodisalar haqida esa zavq-shavq bilan gapirsa, shu odam so'z san'atining Chinakam ustasi bo'ladi» deydi.

Poeziya tilining vazni va ohangdorligi, uzun va qisqa hijolarning, unli va undosh tovushlarning almashinuvi, bir so'zning oxiri va ikkinchi so'zning boshida ikki unlining qator kelishiga yo'l qo'ymaslik, so'zlarni to'g^í ri talaffuz etish, grammatik qoidalarga katta e'tibor berish kabi notiqlik san'atining muhim masalalari ham Sitseron asarlarida o'zining to'la ifodasini topgan.

Tinglovchini toliqtirib qo'ymaslik uchun nutq davomida ko'tarinki usulni bir parda pasaytirib, nutq mawuiga aloqador shaxslar bo'lsa, ularning goh salbiy, goh ijobiy xarakteristikasini berish, ilgari o'tgan mashhur zotlar haqidagi biron latifani eslatib ketish, lozim bo'lganda, ba'zi bir hayotiy manzaralarni, dramatik voqealami eslash, o'miga qarab biroz hikmatli so'z, maqol va qochiriq gapni qistirib o 'tish — Sitseronning eng sevgan usullaridan

Sezar vafotidan so'ng davlatni uning nabirasi Oktavian boshqaradi. U o'z davlatini mustahkamlash maqsadida Sitseronning Senat oldidagi mavqei va obro'sidan foydalanmoqchi bo'ladi. Biroq Sitseron Oktavianga ishonmaydi. Sitseronning dushmanlari yangi hukumdorni o'zlari tomonga og'dirib olgach,

undan buyuk notiqni qatl etishni talab qiladilar. Shunday qilib, so'z san'atining mohir ustasi shafqatsiz jazoga hukm etiladi. Oldin uning O'ng qo'li qirqib tashlanadi, so'ngra boshi tanasidan judo qilinadi.

Sitseronni butun insoniyat oldida ulug'lab, obro'sini oshirgan narsa uning ajoyib. takrorlanmas nutqlari bo'ladi. Uyg'onish davrida Italiya, Fransiya va Olmoniyaning insonpawar olimlari Sitseronning ilhombahsh nutqlarini sevib O'rgandilar. O'Sha davrda chiroyli so'zlagan kishilar •siseronchilar» deb atalar eda

Rimda bir qancha vaqtgacha notiqlik san'ati rivojlanishdan to'xtab qoldi. O'rta asrlarga kelib esa notiqlikning diniy va sxolastik tomonlari avj olib ketdi. Din homiylari notiqlik san'atini o'z qo'llariga Olganlaridan so'ng uni o'zlarining maqsadlarini amalga oshirish uchun xizmat ettira boshladilar. Din ahllarining o'rtasida ham iste'dodli notiqlar bor edi. Ulardan ayniqsa Vasiliy Velikiy, Grigoriy Bogoslov, Ioann Zlatoust va Avreliy Avgustinlar katta shuhrat qozondi.

O'rta asrlarning ikkinchi yarmidan boshlab, ya'ni XI—XII asrlardan •universitet notiqligi» deb nomlangan notiqlik san'ati rivojlandi. Dorilfununning tarix o'qituvchisi Yan Gus ilg'or (progressiv) fikrlari uchun gulxanda yondirilgan. Oksford dorilfununining magistri Duns Skott, sxolastik falsafa o'qituvchisi parijlik Per Abelyarlar ham san'atning atoqli vakillari edi.

O'rta asrning so'nggi davrlarida koszga ko'ringan yetuk notiqlardan biri florensiyalik monax Savonarola edi. U ilk bor cherkovni xristianlikning prinsiplariga qaytishga chorladi. To'g'ri, Savonarola cherkovdan voz kechishni targ'ib qilmadi. Shunday bo'lishiga qaramasdan, uning maftunkor nutqlari o'z-o'zidan katalitsizmga ketma-ket zarba bo'lib tushaveradi. Natijada notiqning cherkovdagi xizmati kun sayin og'irlasha boshladi. Ashaddiy dindorlar Savonarolani xuddi Yan Gus kabi ta 'qib ostiga olib, turli ig'volar tarqatdilar, so'ngra tiriklayin gulxanda kuydirdilar.

XVI asrda burjuaziyaning tug'ilishi bilan yangi — insonparvarlik dunyoqarashi shakllana boshladi. Uning xarakterli xususiyatlaridan biri in.qmning kuch-quvvatiga, aql-zakovatiga ishonch hamda antik dunyo madaniyatiga katta qiziqish uyg'otish edi. Insonparvarlar xalq yaratgan madaniy boyliklami ko^sz qorachig'idek saqlashni

targ'ib qildilar. Shuning uchun ham ko'p vaqtlargacha «uygotish» termini «gumanizm• termini

bilan yonma-yon turib keldi. Shu davrning ko'zga ko'ringan yetuk notiqlari sifatida Erazm

Retterdamskiy, Ulrix fon Gutten hamda katolik cherkovining turli Xil namoyishlariga o'zJarining

ajoyib nutqlari bilan zarba bergan Martin Lyuter va Kalvinlami sanab o'tish mumkin.

Bu davrda Olmoniyada notiqlik san'atini mukammal egallaganlardan biri Tomas

Myunser edi. Myunser dehqonlar o'rtasida shunday ajoyib nutqlar so'zlar ediki, uni

tinglagan har bir dehqon yuragida yangi hayotga nisbatan katta umid uyg'onar edi.

Hatto shuning natijasida dehqonlar pomeshchik va feodallarga qarshi kurashga otlanib,

qo'zg'olon ham ko'tardilar.