Ер тузишни лойихалаш

 
 

---

403 
3. Суғориладиган маданий яйловлар ҳудудларини ташкил этишнинг 
хусусиятлари
Суғориладиган маданий яйловлар ҳудудини тузишнинг хусусияти шундан 
иборатки, унинг барча элементларининг жойлашиши ёмғирлатиб суғориш 
техникасининг техник- 
иқтисодий тавсифини ва суғориш тармоғининг жойлашишини ҳисобга олишга 
бўйсундирилади. Бунда қуйидаги масалалар ечилган бўлиши керак:
яйловларни чорвачилик фермаларига бириктириш;
яйлов алмашишларни ишлаб чиқиш;
суғориш тармоғини ва ёмғирлатиб суғориш машина 
ларини (қурилмаларни) жойлаштириш тартибини танлаш; пода участкаларини, 
моллар навбат билан қамаб бо-қиладиган майдонларни, ёзги лагерларни, сув 
манбаалари-ни, моллар ҳайдаладиган йўлларни жойлаштириш;
суғориш тармоғини жойлаштириш. 
26 расм. Маданий яйловлар ҳудудини ташкил этиш лойиҳаси 

---

404 
Суғориладиган маданий яйловлар одатда маҳсулдорли-ги юқори молларга, 
энг аввало сут фермаларига бириктири-лади. Яйлов алмашишлар ўрмон - чўл 
шароитида 6-10 ва чўл шароитида 4-8 йиллик ротацияли қилиб лойиҳаланади. 
Суғориш тармоғини жойлаштириш тартибини танлашга қўйидагилар таъсир 
этади: яйлов участкасининг майдони, шакли, рельефи, навбат билан қамаб 
боқиладиган майдон-лар сони ва ўлчамлари, ёмғирлатиб суғориш 
машинасининг (қурилмасининг) тури. Алмалиётда яйловларни суғоришда 
сувларни механик кўтаришга асосланган ёмғирлатиб суғориш тизими кўп 
тарқалган. У кўпинча қувур ўтказгичлар шаклида лойиҳаланади ва гидрантлари 
ер юзасига чиқарилиб ерга ётқизилган доимий, суғориш олдидан яйлов юзасига 
ётқизиладиган кўчма, магистрал қувурлари ерга кўмилган, уларга суғориш 
қувурлари уланадиган аралаш (ярим доимий) бўлиши мумкин.
Суғориладиган маданий яйловлар учун одатда моллар подалари қуйидаги 
ўлчамларда шакллантирилади: сигирлар-200, бузоқлар-100, ёш қорамоллар-300 
бош. Пода участкаларининг ҳисобланган майдони ёмғирлатиб суғориш 
машиналарининг мавсумий унумдорлигига тенг бўлиши керак. Майдонлари 
кичик бўлган бузоқларнинг пода участкаларига, уларнинг умумий майдонлари 
суғориш техникасининг мавсумий унумдорлигига тенг бўлганда, битта 
ёмғирлатиб суғориш машинаси хизмат кўрсатиши мумкин. Пода 
участкаларининг майдони ва томонлари ўлчамлари суғориш тармоқларини ва 
навбат билан моллар қамаб боқиладиган майдонларни жойлаштириш 
жараёнида узил-кесил аниқланади. 
Навбат билан қамаб боқиладиган майдонларни лойиҳалаш, уларнинг 
сонини ва майдонини аниқлашдан, шакли ва жойлашишини белгилашдан 
иборат бўлади. Шу-ни унутмаслик керакки, суғориладиган маданий яйловларда 
бир қамаб боқиладиган майдонда моллар боқиладиган кун-лар сони бир 
ўтлатиш циклида 1-3 кунни, ўт қоплама-сининг ўсиш даври ўртача 24-26 кунни 
ташкил этади. 
Суғориш шароитида моллар қамаб боқиладиган майдоннинг ўлчамлари ва 
шаклини белгилашга қуйидагилар таъсир этади: суғориш тармоғи тури, 
ёмғирлатиб суғориш машинаси (қурилмаси) типи, суғориш тармоғининг 
жойлашиш тартиби.
Молларни қамаб боқиш майдонининг яхши шакли узунлиги ва кенглиги 
ёмғирлатиш қанотлари кенглигига ёки ёмғирлатиб суғориш машиналарининг 
ишлаш радиусларига тенг бўлган тўғри бурчакли тўртбурчак ҳисобланади. 
«Фрегат» номли ёмғирлатиб суғориш машинасидан фойдаланилганда, пода 
участкаларида бурчакли ва айлана шаклидаги моллар қамаб боқиладиган 
майдонлар лойиҳаланиши мумкин. 
Молларни қулай боқишни ташкил этиш ва поданинг эркин айланишини 
таъминлаш учун суғориладиган маданий яйловларда бир сигир ҳисобига қамаб 
боқиладиган майдоннинг кенглиги 0,5-0,7 м қилиб қабул қилинади. 
Молларни қамаб боқиш майдонлари қуйидаги талабларга мос қилиб 
жойлаштирилади: 
суғориш техникасидан юқори унум билан фойдаланиш; 

---

405 
суғориш тармоғининг, моллар ҳайдаладиган йўлларнинг ва моллар қамаб 
боқиладиган майдонлар периметрларининг минимал узунлиги; 
ҳар бир қамаб боқиладиган майдонни мустақил суғориш; 
жойнинг рельефи, ёруғлик томонлари, суғориш тармоғи жойлашиши;
фермалар, ёзги лагерлар, сув манбааларидан энг қисқа масофа. 
Қамаб боқиладиган майдонлар ичида вақтинчалик четан деворлар (электр 
чўпонлар) ёрдамида молларни бўлиб ўтлатиш ташкил этилади. Суғориш 
техникасидан юқори унум билан фойдаланишга, қамаб боқиладиган майдонлар 
суғориш тармоғининг намунавий тартибига мос қилиб жойлаштирилганда 
эришилади. Ҳар бир майдонни мустақил суғориш, қачонки у маълум магистрал 
сув тақсимловчи қувурга уланган бўлса амалга ошади. 
Моллар ҳайдаладиган йўлларни лойиҳалашда суғориш тизимининг тури ва 
жойлашиши, 
қўлланиладиган 
ёмғирла-тиб суғориш машиналари ва 
қурилмалари типлари ҳисобга олинади. ДДН типидаги ёмғирлатиб суғориш 
машиналари-дан фойдаланадиган суғориш тизими моллар ҳайдаладиган 
йўлларни пода участкалари ичида, қамаб боқиладиган майдонларни коридор 
тизими бўйича жойлаштириб лойиҳалаш имконини беради. Бошқа машиналар 
ва қурилмалардан фойдаланилганда моллар ҳайдаладиган йўллар, асосан, пода 
участкасининг ташқи чегараси бўйича лойиҳаланади. Моллар ҳайдаладиган 
йўллар кенглиги суғорилмайдиган яйловлардаги каби қилиб қабул қилинади. 
Суғориладиган яйловларда доимий суғориш жойларини ташкил этишда 
уларда қаттиқ қопламали, автосув ичгичлари бор суғориш майдончалари 
қурилади.