Ер тузишни лойихалаш

5. 
Лойиҳалаш технологияси асослари 
Ҳар қандай ер тузиш лойиҳасининг мазмуни ва вази-фалари лойиҳа 
ишланаётган объектнинг турига ва ўзига хос хусусиятларига, ҳудуднинг 
табиий шароитига ва хўжаликларнинг иқтисодий шароитларига қараб 
аниқланади. Лойиҳалар асосий таркибий қисмларга, таркибий қисмлар эса 
лойиҳавий элементларга бўлинади. Лойиҳаларни бундай бўлишдан мақсад - 
лойиҳа олдига қўйилган масалаларни белгиланган тартибда, умумий 
масалалардан бошлаб хусусий масалаларгача ечишни ташкил этишдир. 
Демак, биринчи навбатда умумий масалалар, кейин эса хусусий масалалар 
ечилади. Зарурат туғилганда, ҳусусий масалаларни ечиш жараёнида олдин 
ечилган умумий масалаларга тузатиш киритилиши ҳам мумкин.
Масалан, хўжаликларда ички ер тузиш лойиҳаларини ишлашда биринчи 
навбатда хўжалик марказлари ва ишлаб чикариш бўлинмаларини 
жойлаштириш масаласи ечилади. Бунинг учун хўжалик ишлаб 
чиқаришининг ташкилий тузилишини белгилаш керак. Кейин ишлаб 
чиқариш бўлинмаларининг сони, майдони, жойлашган ўрни ва чегаралари 
аникланади. Ҳар бир аҳоли яшаш жойининг вазифаси, келажакдаги 

---

36 
ривожланиши, уй-жой, ишлаб чикариш билан боғлиқ бино ва иншоотларни 
қуриш зарурати аниқланади. Чорвачилик фермалари жойлаштирилади. 
Юқорида кўрсатилган масалалар ечилгандан кейин асосий магистрал 
йўллар тармоғини ва бошқа инженерлик тармоқлари ва иншоотларини 
жойлаштириш масаласи ечилади. Кейин эса ишлаб чиқариш бўлинмалари 
чегараларида ер турлари таркибини ва майдонларини аниқлаш, ерларни бир 
турдан иккинчи турга ўтказиш (трансформациялаш) ва хўжалик 
иҳтисослигига мос ҳолга келтириш, бўлинмаларни меҳнат ресурслари ва 
ишлаб чиқариш воситалари билан таъминлаш масалалари ечилади. 
Алмашлаб экиш тизими ташкил этилади. 
Кейин алмашлаб экиш массивлари ҳудудлари ташкил этилади. Бунда
суғориш (ишчи) участкалари, алмашлаб экиш далалари, бригада участкалари, 
иҳота дарахтлари, дала йўллари, дала шийпонлари ва ичимлик суви 
манбаалари жойлаштирилади. Бу ишларни бажариш жараёнида олдин қабул 
қилинган 
асосий 
йўлларнинг 
жойлашишига, 
ишлаб 
чиқариш 
бўлинмаларининг чегараларига тузатишлар киритилиши мумкин. 
Юқорида келтирилган лойиҳалаш тартиби ва технологияси анъанавий 
бўлиб, охирги йиллардаги ер тузишни лойиҳалаш амалиёти тажрибалари 
асосида ташкил топган. Бундай тартиб лойиҳани таркибий қисмларга ва 
элементларга бўлишни тақоза этади. 
Ер тузиш лойиҳасининг таркибий қисмлари - бу бир-бири билан боғлиқ 
ва бир мақсад йўлида бирлаштирилган лойиҳанинг асосий вазифалари 
мажмуидир. 
Лойиҳанинг асосий таркибий қисмлари қуйидаги белгиларга қараб 
аниқланади: 
ечилаётган лойиҳавий масалалар мақсадининг бир хиллиги; 
лойиҳада олдин қабул қилинган ечимлар асосида ҳар бир таркибий қисм 
масалаларини мустақил ечиш мумкинлиги; 
бир-бири билан боғлиқ масалаларни иқтисодий асослашнинг ягона 
кўрсаткичи борлиги; 
лойиҳавий вазифаларнинг мантиқий изма-изликда умумийликдан 
хусусийликка қараб ечилиши. 
Лойиҳанинг асосий таркибий қисмларида ечиладиган масалалар лойиҳа 
планида кўрсатилади. Лойиҳанинг асосий таркибий қисмлари таркибига 
лойиҳа планида ўз аксини топадиган бир неча элементлар кириши мумкин. 
Лойиҳа элементлари - бу лойиҳа планида ва ерда натижалари 
кўрсатиладиган лойиҳавий масалалардир. Лойиҳа элементларига мисол 
қилиб суғориш участка-ларини, алмашлаб экиш далаларини, дала йўлларини, 
иҳота дарахтлари полосаларини, дала шийпонларини ва ичимлик суви
манбааларини жойлаштиришни кўрсатиш мумкин. Лойиҳанинг аниқ 
вазифаларини кетма-кет ечиш тартиби, уларни амалий ечиш йўллари, 
усуллари, алгоритмлари ва дастурлари биргаликда лойиҳалаш услубиятини 
ташкил этади. Лойиҳалаш технологияси лойиҳалаш услубиятидан фарқли 

---

37 
ўлароқ, ў
З 
ичига лойиҳавий масалаларни ечиш бўйича ишлаб чиқариш 
амаллари мажмуини олади. У нафақат лойиҳалаш услубиятига, балки аниқ 
техник ўлчаш ва ҳисоблаш воситаларига, ишни ташкил қилиш турларига 
таянади. 
Ҳозирги даврда тўпланган тажриба ер тузишни лойиҳалаш 
технологияларини уч асосий турга бўлиш имконини беради: анъанавий, 
комплекс ва автоматлаштирилган. Анъанавий технология ер тузишнинг 
лойиҳавий масалаларини ечишнинг изчиллик билан яқинлашиш (олдин 
умумий масалаларни, кейин хусусий масалаларни ечиш ва зарур ҳолларда 
олдинги ечимларга тузатишлар киритиш) усулига асосланади. Бу усулда 
лойиҳа ечимларининг сифати асосан лойиҳа муаллифининг билими ва 
тажрибасига, ер тузишга таъсир қиладиган барча омиллар ва шароитларни 
ҳисобга олиш ва баҳолаш қобилиятига боғлиқ. Шунинг учун ҳам анъанавий 
технология, лойиҳавий масалалар бир неча ечимда ечилишига қарамасдан, 
ҳамма вақт ҳам оптимал ечимга эга бўлиш имконини бермайди. Лойиҳалаш 
даври чўзилиб кетади. 
Янги ҳисоблаш воситаларининг пайдо бўлиши, иқтисодий-математик 
усулларнинг ва моделлаштиришнинг ривожланиши натижасида ҳозирги 
даврга келиб, ер тузишни лойҳалашнинг механизациялаштирилган ва 
автоматлаштирилган технологиялари пайдо бўлди. 
Лойиҳалашнинг комплекс технологияси анъанавий технология билан 
биргаликда ер тузишнинг айрим масалаларини ечиш учун математик 
моделлаштириш ва иқтисодий-математик усуллардан фойдаланишга 
асосланган. Бу технология масалаларнинг оптимал ечимини топишга 
асосланган бўлиб, лойиҳанинг қуйидаги кўрсаткичларини аниқлаш имконини 
беради: 
трансформацияланадиган, мелиоратив ҳолати яхшиланадиган ерлар 
майдонини; 
алмашлаб экиш турларини, сонини, майдонини ва уларнинг ҳудудда 
жойлашган ўрнини; 
эрозияга қарши тадбирларнинг турлари ва таркибини, бу тадбирлар 
ўтказиладиган, 
иҳота 
дарахтлари 
ва 
гидротехник 
иншоотлар 
жойлаштириладиган ҳудудлар майдонини; 
аҳоли яшаш жойлари ва чорвачилик фермаларининг жойлашадиган 
ўрнини ёки координаталарини; 
хўжаликдаги ички йўлларнинг йўналишларини ва узунлигини; 
суғориш участкаларининг шакллари ва майдонларини;
алмашлаб экиш далалари майдонлари ва бошк. 
Бунда ЭҲМ ёрдамида олинган ер тузиш масалаларини ечиш натижалари 
ҳудуднинг табиий ва бошқа ижтимоий-экологик шароитларини ҳисобга 
олган ҳолда баҳоланиши зарур. Зарур ҳолларда бу ечимларга тузатишлар 
киритилади, кейин эса ечимлар лойиҳа планига туширилади.
Ҳозирги даврда ер тузиш масалаларини ЭҲМлар ёрдамида ечишда ҳар 

---

38 
хил стандарт дастурлардан фойдаланилади. 
Комплекс 
технологиянинг 
ривожланиши 
кейинчалик 
айрим 
ҳисоблашлар жараёнларини автоматлаштиришга олиб келди. Махсус 
ишланган ер тузиш дастурлари ёрдамида лойиҳанинг смета-молия 
ҳисоблари, лойиҳани асослаш бўйича жадваллар ишлана бошлади ва 
уларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш имконияти пайдо бўлди. 
Ер тузишни лойиҳалашда махсус қурилмалар (сканер, дигитайзер, 
плоттер, графопостроитель) билан жиҳозланган юқори қувватли ЭҲМлардан 
фойдаланила бошлагандан кейин комплекс технология айрим графикавий 
масалаларни ЭХМлар ёрдамида ечиш имконини бера бошлади. 
Автоматлашган технология ер тузувчи лойиҳачининг автоматлашган иш
ўрнидан фойдаланган ҳолда, олдиндан белгиланган дастурлар асосида, 
тугалланган ва тўла ер тузиш ечимларини олиш жараёнидир. Бунинг учун 
махсус техника, дастур ва ахборот таъминоти бўлиши керак.
Техника таъминоти ўз
ичига катта ҳажмли хотирага ва ҳаракат тезлигига 
эга бўлган компьютерни ҳамда компьютерга уланадиган зарур 
қурилмаларни олади. Қурилмалар таркибида план ва хариталарни аниқ 
координаталари билан компьютер хотирасига киритиш имконини берадиган 
дигитайзер, сканер, лойиха планини белгиланган масштабда, аниқликда ва 
рангда қоғозга тушириш имконини берадиган плоттер, графопостроитель ёки 
принтер бўлиши керак.
Дастурлар билан таъминлаш стандарт амалий дастур-лар ёрдамида 
амалга оширалади. Бу дастурлар сонлар ва тасвирлар билан бажариладиган 
мураккаб масалаларни ечиш имконини беради. Масалан ерларни график 
усули билан бир неча бўлакларга бўлиш ва автоматик тарзда уларнинг 
майдонларини ва бурилиш нуқталарининг координаталарини аниқлаш, 
тупроқ турларига, унумдорлигига ва сув билан таъминланиш даражасига 
қараб, алмашлаб экиш массивларини жойлаштириш, экинлар майдонлари 
таркибини ва ҳосилдорлигини аниқлаш ва ш.ў.
Ахборот таъминоти ер тузиш
масалаларига аниқ маълумотларни ва 
меъёрларни киритиш имконини беради. Улар таркибига ер тузиш объекти 
бўйича ер тузишгача бўлган ва режавий маълумотлар киради. Бу 
маълумотлар таркибига жойларнинг сонли модели (ҳудуднинг топографик 
кўриниши, тупроқ унумдорлиги, ернинг мелиоратив ҳолати, эрозияга учраш 
даражаси), ишлаб-чиқариш натижалари ва унинг ҳозирги ҳолатининг 
миқдорий тавсифи ва ривожланиши кўрсаткичлари киради. Бундан ташқари 
лойиҳалаш жараёнида амал қилиш керак бўлган ер тузишнинг тартиб ва 
қоидалари, талаблари, кўрсаткичлари ва меъёрларини ўз ичига олган махсус 
ахборот банки бўлиши керак. Демак, автоматлашган технологиядан 
фойдаланиш учун лойиҳачи мутахассис ер тузишни ва унинг анъанавий 
усулини яхши билиши, техник воситалардан, дастурлардан ва ахборот 
таъминоти маълумотларидан фойдалана олиши керак.