Ensiklopediyasi

1 —qumloq ammofilasi; 2 — oddiy sariq ari; 3 —qo- 
voqari.
Sariq arilar inini bo‘g‘otlarga, daraxtlar va 
butalar shox-shabbasiga yoki har xil kovaklar- 
ga q o 'y a d i. U la rn in g ini q a lin ku lra n g
qog'ozdan yasalgan doiraga o'xshaydi. Arilar 
inini o'zlari ishlab chiqargan “qo g‘oz”dan 
quradi. Razm solsangiz, arining eski yog'och 
ustidan “o'rmalab” yurib, uni kemirayotgani- 
ni k o 'ra s iz . A ri k e m irib olg an y o g 'o c h
luqmasini so'lagi bilan aralashtirib undan 
uya yasaydi.
Arining maysa ichidan uchib chiqib ketib, 
bir oz vaqtdan keyin yana o'sha joyga qaytib 
uchib kelganini payqaganmisiz? 0 ‘tlarning 
orasini sekin ochib qarasangiz, qurigan o't 
p o y a s in i 
va 
undan 
em an 
d a ra x ti 
yong'oqchasidan katta bo'lmagan kulrang 
kosachani ko'rasiz. Y aqinroq kelib yon- 
boshlab, qimirlamay bir oz kuzatib turing. 
Mana, ari uchib kelib o'sha kosachaning og'zi 
atrofidan o'rmalab, uni suvlab kattalashtira 
boshlaydi. Agar siz shu yerga yana bir kelib 
qolsangiz, kosachaning ichida ari tuxumlari 
paydo bo'lib qolganini, keyin uyachaning og'zi 
bekilib, ichini ko'rish qiyin bo'lib qolganini se- 
zasiz. Kuzga yaqin ari uyachasi kichik musht- 
dek bo'lib qoladi. Endi siz uyachaning ichida 
tanish g'uvillashni eshitasiz va go'yo avi- 
anosesdan sa m o lyo tla r uchib chiq ayot- 
ganidek uyacha ichidan birin-ketin otilib 
chiqayotgan o'ntacha arini ko'rasiz. Ular yosh 
ari bolalaridir. Lekin ehtiyot bo'lish kerak. O'z
uyasini jon-jahdi bilan qo'riqlaydigan yosh 
arila r uyasiga tegsangiz baloga qolasiz, 
ular kishini ayab o'tirm aydi. Asalari, sariq 
arilar, qovoq arilar, qizil arilar va paxmoq 
arilar jamoa bo'lib yashaydi.
Yakka holda yashaydigan arilarning xulq- 
atvori, ayniqsa, g'alati bo'ladi. Mana, uzun 
qora qorinli xipcha ammofila arisi. U yerda 
in quradi, tuxum ini iniga qo'yishdan avval 
bo'lajak lichinkasini boqish uchun kapalak 
qurtini iniga sudrab keltiradi. Bu ari semiz 
q u rtla rn i ye rd a n to p a d i. A m m o fila ye r 
bag'irlab uchib yurib, vaqti-vaqti bilan egil- 
gan mo'ylovini yerga urib-urib qo'yadi. Qurt- 
ni topgach, uning nerv markaziga aniq nay- 
za sanchib, karaxt qiladi. Q urt o'lm aydi, 
ammo karaxt bo'lib hech narsani sezmay- 
digan holatga tushadi. Shunday qilib, arin­
ing o 's a y o tg a n lic h in k a s i o z iq b ila n
ta ’minlanadi.
Olim lar arilar ustida ko'pgina tajribalar 
o'tkazib, ularning “aqlli” xatti-harakatlari asl­
ida tug'ma irsiy 
instinktdan
iborat ekanligi, 
ya’ni ular o'z faoliyatlarining m a’nosini an- 
glab yetm asligini isbot qilishdi. A gar ari 
keltirgan qurtni uning inidan olib qo'yilsa, ari 
uni sezmaydi, lekin baribir inning og'zini be- 
kitib qo'yadi. Ari hatto og'zida toshchalar 
o lib k e lib u y a s in in g o g 'z in i s h ib b a la b
q o 'y a d i, s o 'n g ra a tro fig a tu rli n a rs a la r 
tashlab, go'yo bu yerda hech qanday in 
bo'lm agandek qilib yashirib ketadi.
A rila r-ju d a foydali hasharot. U largullar- 
ni changlatib, hosildorligini oshirishga yor­
dam beradi. O vchi a rila r zara rku n a n d a
hasharotlarni qirib, qishloq xo'jaligiga foy- 
da keltiradi.