«energetika» kafedrasi «kichik gidroelektr stansiyalar» fanidan ma’ruzalar kursi namangan-2020

Ma’ruza № 12


Mavzu. KGESlarning o’zgaruvchan quvvatini ta’minlash uchun
gidroturbinaga beriladigan suv sarfini rostlash

KGESlarning sutkalik energiya yuklamasining tez o’zgaruvchan cho’qqi qismidagi ishi quvvat qiymatlarini tez-tez o’zgartirishni taqozo etadi. KGESlarda bu ish gidroturbinalardan o’tadigan suv sarfini rostlash orqali amalga oshiriladi, ya’ni KGES quvvatini o’zgartiruvchi asosiy ko’rsatkich uning suv sarfi QKGES hisoblanadi. QKGES qiymati suv manbaidagi suv sarfi QSM qiymatlariga doim ham to’g’ri kelavermaydi, shu sababli suv oqimini rostlash amalga oshiriladi, ya’ni yuqori bg’efda joylashgan suv omborida ortiqcha suvni to’plash, talab oshganda undan foydalanish zarur bo’ladi. Suv manbaidagi suv oqimini sutka davomida mazkur usulda tartibga solish sutkalik rostlash deb ataladi. Xuddi

shuningdek, hafta davomida energiya iste’moli har xil (dam olish kunlari kam energiya sarf bo’ladi) bo’lganligi uchun haftalik rostlash, qish va yoz oylari energiya iste’moli farqi katta bo’lganligi uchun yillik suv oqimini rostlash amalga oshiriladi. Ma’lumki, KGESning quvvatini (3.16) formula bilan ifodalash mumkin. Undan suv sarfining i vaqtdagi qiymatini quyidagi tarzda aniqlash mumkin


QKGESi = NKGESi /(9,81*’i*nKGES) = NKGESi /KKGES

b unda ‘i – KGES napori, bu qiymatning o’zgarishi sutka davomida unchalik katta bo’lmaganligi uchun uning qiymatini o’zgarmas qilib olish mumkin, xuddi shuningdek nKGES qiymati ham o’zgarmas hisoblanadi. Demak, (4.5) formulada maxraj o’zgarmas bo’lganligi uchun NKGESi qiymatlari to’liq QKGESi ga bog’liq bo’ladi va uning grafigi sutkalik energiya yuklamasining grafigiga o’xshash bo’ladi (4.5 – rasm).

Respublikamiz sharoitida KGESlarga beriladigan suv miqdori ko’p hollarda suv xo’jaligi maqsadlarida (sug’orishga) beriladigan suv miqdoriga bog’langan bo’ladi. Bu holat birmuncha mutanosiblikni keltiribchiqaradi, chunki suv xo’jaligi uchun Q ning maksimal qiymatlari yoz oylariga mos keladi, energetika uchun qish oylarida maksimal suvni berish talab etiladi. SHu sababli KGES ning suv sarfi qiymatlari suv xo’jaligi uchun zarur bo’lgan suv sarfi qiymatlaridan kelib chiqadi, Qo’rt ≈ SX o’rt Q

bunda SXo’rt Q - suv xo’jaligi maqsadlarida beriladigan suv sarfining sutka davomidagi o’rtacha qiymati. Agar suv omborining hajmi suv miqdoridan barcha maqsadlarda (kompleks) foydalanishga mo’ljallangan bo’lsa, unda KGESga beriladigan suv sarfi va hajmining o’zgarishi hisoblarini 4.1 – jadvalda keltirilgan tartibda amalga oshirish mumkin.

Jadvalning 1 – grafasiga sutka mobaynida KGES quvvatining o’zgarishi vaqtlari soat hisobida ko’rsatiladi, 2 – grafasiga 4.5a –rasmdagi KGES quvvatining sutkadagi 1 dan n gacha bo’lgan davrlarga moskeluvchi qiymatlari yoziladi, 3 – grafaga 4.5b – rasmdagi quvvatqiymatlariga mos keluvchi suv sarfi qiymatlari Qi (m3/s) yoziladi, 4 – grafasuv manbaidan suv omboriga oqib kelayotgan suv sarfi QSMi (m3/s). Agar buqiymat KGES suv sarfi Qi qiymatlaridan katta bo’lsa suv omborida suv miqdori ΔQi = QSMi – Qi qiymatga oshadi va bu qiymat + belgi bilan 5 –rafaga yoziladi. 6 – grafaga esa Qi > QSMi bo’lgan holatda suv ombori hajmining kamayish miqdori ΔQi = QSMi – Qi ga ko’ra – belgi bilan
yoziladi. 7 – grafaga KGESga kerakli miqdordagi suvni olish natijasida suv ombori hajmining o’zgarish qiymatlari Vi =± ΔQi Ti 3600 formula bilan hisoblanib yoziladi. Vi ning + qiymatlari suv omboriga qo’shiladigan, – qiymatlari suv ombordan olinadigan qiymatlari bo’lganligi uchun, bu iymatlarning yig’indisi belgilariga mos ravishda hisoblanadi. Olingan suv hajmi yig’indisi ±ΣV KGESning mazkur rejimda ishlashi natijasida suv omboriga qancha suv miqdori qo’shilishi yoki olinishini ko’rsatadi va buning asosida suv omboriga keladigan suv oqimini yil davomida yoki ma’lum davr mobaynida rostlash masalasi hal
qilinadi.