Emotsional holatlari Irodaviy jarayonlar haqidagi umumiy tasavvurlar

4. Emotsional holatlar va ularning turlari.


Hissiyotlar paydo bo’lish tezligi, kuchi va davomiyligi (barqarorligi) jihatidan bir-biridan farq qiladi.
Hissiyotning paydo bo’lish tezligi. Emotsional kechinmalar turli hollarda turlicha tezlik bilan paydo bo’ladi. Ba’zan hissiyotlar juda tez to’satdan, darhol paydo bo’ladi, masalan, kishi birdan xursand bo’lib ketadi, darhol g’azabga keladi, darhol achchiqlanadi va hokazo. Lekin ba’zan shu hissiyotlarning o’zi daf’atan o’zgarmaydi, balki asta-sekin tug’ila boshlaydi. Xursandlik ham, g’azab ham, asta-sekin qo’zg’aladi. (Bunday holatni biz «qo’rqqanligi» yoki «suyunganligi darrov bilinmadi» deb aytamiz.)
Lekin shunday emotsional kechinmalar borki, ularning qay darajada tez paydo bo’lganligini belgilash qiyin yoki butunlay belgilab bo’lmaydi. Masalan, bizdagi kayfiyatlarning ko’pchiligi shular jumlasiga kiradi.
Hissiyotning kuchi. Emotsional kechinmalarning kuchi tur­licha bo’lishi mumkin. Hissiyotning kuchi avvalo yoqimli yoki yoqimsiz tuyg’ularning naqadar kuchli bo’lishidadir. Shuning uchun ham «juda xursand bo’ldim», «unchalik yoqmadi» va shu kabi iboralar ishlatiladi. Sub’ektiv jihatdan olganda, hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar ehtiros ila kechirayotganligi bilan ham belgilanadi.
Hissiyotning kuchi intellektual (aql-idrok) jarayonlarga ham sezilarli ravishda ta’sir qiladi. Emotsional qo’zg’alishning ma’lum bir darajasida intellektual jarayonlar kuchayadi: idrok va tasavvur yaqqolroq bo’ladi, tafakkur jarayonlari jadallashadi. Lekin ba’zan ayniqsa kuchli emotsional kechinmalar vaqtida - intellektual jarayonlar cheklanadi, sustlashadi va hatto aql-farosat qochadi. Odam o’z hissiyotlarini tiyib tura olmaganlarida ko’proq shunday bo’ladi. Paydo bo’lgan tasavvurlar va fikrlar to’xtalib qoladi yoki yo’qoladi, mantiqiy bog’lanishlar susayadi, tafakkurning nazorat qiluvchi, tanqidiy faoliyati bo’shashadi yoki butunlay to’xtab qoladi. Odam mana shunday qattiq, emotsional iztirob holatida qattiq hayajonga tushgan yoki hovliqqan paytlarida ko’pincha nojo’ya ishlar qilib qo’yadi, mantiqqa sig’maydigan, sub’ektiv, haqsiz, g’arazli xulosalar chiqaradi, eng oddiy masalalarni ham hal qila olmay qiynalib qoladi. O’z atrofidagi vaziyatni yaxshi payqay olmaydi. Agar kuchli hissiyotlarni bizning ongimiz boshqarib tursa, bu hissiyotlar bizning tamoyillarimiz tufayli tug’ilgan bo’lsa, bunday kuchli hissiyotlar ijobiy ahamiyat kasb qiladi. Ifodalovchi harakatlarning muskul-harakatlantiruvchi sohadagi va nutqdagi eng sezilarli o’zgarishlar bilan birga kuchayishi yoki kuchsizlanishi sirtdan qaraganda hissiyotlarning kuchi qay darajada ekanligini bildirib turadi. Hissiyot naqadar kuchli bo’lsa, uning sirtqi ko’rinishi shu qadar ifodali bo’ladi.
Muayyan narsaga zo’r intilish bilan namoyon bo’ladigan kuchli hissiyotlar katta-katta to’siqlarni enga oladigan kuchli harakatlarda ifodalanadi.
Sensor hissiyotdan farqli bo’lgan emotsional hissiyot his-tuyg’ular paydo bo’lishining tezligi va kuchi bilan belgilanadi (353-betga qaralsin).
His-tuyg’ularning barqarorligi. Emotsional kechinmalar qanchalik uzoq davom qilishi (barqarorligi) bilan ham bir-biridan farq qiladi. Paydo bo’lgan kechinma­lar uzoq vaqt davom qilsa, bunday his-tuyg’ular barqaror kechinmalar deb ataladi. His-tuyg’ular paydo bo’lishi bilan darrov so’nib qolsa, yoki boshqa biror emotsional kechinmaga tez o’tib ketsa, bunday his-tuyg’ular beqaror his-tuyg’ular deb ataladi.