Elektronika asbobsozlik

Таблица 1 
Arzon baholi inventarlar va o'lchov-nazorat asboblarini sotib olish 
№ Materiallar nomi 
Soni 
Donasinig 
bahosi 
QQS 20%, so'm 
Qiymati, 
QQS bilan 
Umumiy 
qiymati, 
QQS bilan 
fomiks 
material 
1 
100 000,00 
20 000,00 
120 000,00 
120 000,00 
yig'ish uchun 
kompleks 
asbob 
uakunalar 
1 
200 000,00 
40 000,00 
240 000,00 
240 000,00 
360 000,00 
Таблица 2 
Asosiy fondlar qiymati 
№ 
Asosiy fondlar 
qiymati 
Soni 
Donasining 
qiymati 
Umumiy qiymati 
1 
laboratoriya 
1 
5 600 000,00 
5 600 000,00 
Jami 
5 600 000,00 
т ta'mirlash xarati 
12 % AF qiymatidan 
672 000,00 

Amortizatsiya

20 % AF qiymatidan 
1 120 000,00 

---

42 
Таблица 3 
Ish xaqi fondi 
№ 
Lovozimi 
Miqdori 
Yildagi is 
kuni 
Kunlik ish 
xaqi 
Yillik ish 
xaqi 
Laboratoriya mudiri 
1 
10 
72000 
720 000 
Texnolog 
1 
5 
48000 
240 000 
Laborant 
1 
10 
40 000 
400 000 
Navbatchi 
1 
20 
29 000 
580 000 
Slesar 
1 
20 
29 000 
580 000 
Итого
2 520 000 
8 
Asosiy is xaqi 
Ischilar sonidan 40% 
1 008 000,00 
9 
Qo'shimcha ish xaqi 
Asosiy is xaqidan 10 % 
100 800,00 
10 
Ish xaqi fondi 
Asosiy is xaqi va Qo'shimcha ish xaqidan 
3 628 800,00 
11 
Ijtimoiy 
sug'urtaga 
xarajatlar 
25 % Asosiy Ish fondi 
907 200,00 
12 
Transport xarajatlari 
20 % Asosiy Ish fond 
201 600,00 

---

43 
Таблица 4 
O'rganilgan ishning xarajat smetasi 
№ 
xarajatlar 
Qiymati 
1. 
Электроэнергия (W) 
1.1. 
кВт.O'rnatilgan quvvati 
0,5 
1.2. 
(Т), Ish vaqti 
176 
1.3. 
1 кВТ (S), s'om. Elektro energiya 
qiymati 
199 

jami xarajatlar 
17512 
2. 
 (Тпк)yillik ishvaqti 
2.1. 
Nм), oylar 
12 
2.2. 
(Nд), oydagi ish kunlar 
22 
2.3. 
(Nч), ish kuni 
8 

 (Тпк), yillik ish kuni fondi 
2112 
3. 
davr xarajati 
150000 
4. 
soat qiymati 
4.1. 
Amortizatsiy 
442000 
4.2. 
(Звм), qo'shimcha xarajat 
15000 
4.3. 
(Зт),Joriy ta]mirlash 
265200 

soat qiymati 
342 
5. 
soat qiymati 

5.1. 
soat qiymati hisobi 
342 

---

44 
Таблица 5 
Bajarilgan isning iqtisodiy samaradorligi 
№ 
С. Tannarh 
o'lchov birligi 
qiymati 
1 
Q.ishlab 
chiqarish xajmi 
so'm 
5 823 512,00 
2 
xajatra 
мБт 
15000 
3 
Q.ishlab 
chiqarish xajmi 
so'm 
388,23 
4 
Э .smaradorlik 
so'm 
504,70 
5 
Э. iqtisodiy 
samaradorlik 
so'm 
116,47 
6 
Э. iqtisodiy 
samaradorlik 
% 
23,07692308 
Таблица 6 
Investitsiyalar hisobi 
5.2. 
(tn) soatdagi xarajatlar 

5.3. 
Затраты времени на отладку в часах 
(tотл) 

Стоимость машино-час 
0 
5 
Asosiy ish xaqi fondi 
3 628 800,00 
6 sug'urta 
907 200,00 
7 Amortizatsiya 
1 120 000,00 
maxsulot ishlab chiqarish xarajatlari 
5 823 512,00 

---

45 
№ 
Ko'rsatkich 
o'lchov birligi 
qiymati 
1 
AF 
so'm 
4 422 000,00 
2 
K/Q/inv 
so'm 
660 000,00 
3 
Investitsiya 
so'm 
5082000 
Таблица7 
Rentabellik 
№ 
Ko'rsatkich 
o'lchov birligi 
qiymati 

1 
Ishlab chiqarish 

xarajatlari 
so'm 
5 823 512 
bir yilda 
2 
Investitsiya 
so'm 
5 082 000 
jami 
Narhi 
so'm 
6 988 214 
3 
Foyda 
so'm 
1 164 702 
bir yilda 
4 
Qoplash muddati 
oy 
5 
5 
Rentabellik 
% 
22,9 

---

46 
Hayot faoliyati xavfsizligi 
Bitiruv ishining bu qismida ishlash jarayonida
 
hayot faoliyatining xavfsizligini 
ta’minlash chora-tadbirlari ko’rib chiqiladi.
 
Hayot faoliyati deb insonni har kungi faoliyati, dam olishi, yashash tarziga 
aytiladi. 
Xavflarni tabiiy va antropogen kelib chiquvchilarga ajratish mumkin. Tabiiy 
xavflar xaroratni o‘zgarishi, tabiiy ofatlar natijasida yuzaga kelsa, antropogen
xavflar inson faoliyati natijasida hosil bo‘ladigan chiqindilar, mexanik, issiqlik,
elektromagnit energiyasining chiqindilarini atsmosferaga, suv xavzalariga 
tushishidan xosil bo‘ladi.
Mehnat faoliyatini tavsifi va uni tashkil etish inson organizmining funksional 
faoliyatini o‘zgarishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat faoliyatinin turli shakllari 
aqliy va jismoniy mehnatga bo‘linadi.
Jismoniy mehnat birinchi navbatda tayanch-harakatlanuvchi, asabiy-muskul, 
yurakka kuchaytirilgan og‘irlik berish bilan tavsiflanadi.
Aqliy mehnat ko‘pgina axborot qabul qilish-uzatish ishlarni diqqatni, eslab 
qolish tizimini, ыikrlash tizimini aktivlashishini talab qiladi, natijada uzoq aqliy 
yuklama insonning asab tizimiga, yurak-tomir tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Ushbu mehnat turiga 
gipokineziya
ya’ni insonni harakatlanish aktivligi pasayishi 
natijasida 
emotsional 
kuchlanishga 
qarshi 
organizmning 
reaksiyasining 
yomonlashuvi kuzatiladi.uzoq aqliy mehnat bilan shug‘ullanish asab tizimiga 
salbiy ta’sir ko‘rsatadi: diqqat bilan ishlashi (bir ishdan ikkinchisiga o‘tishi, fikrni 
bir erga jamlash), xotirasi (qisqa muddatni va uzoq davrni eslash), axborotni qabul 
qilishida ko‘plab xatolarga yo‘l qo‘yadi
Hozirgi zamonda toza fizikaviy mehnat aytarli rol o‘ynamaydi. Fiziologik 
klassifikatsiyaga ko‘ra ishlarni muskullarni sezilarli harakati bilan amalga 
oshadigan turiga, mehnatni mexanizatsiyalashgan shakliga, avtomatlashgan va 
yarim avtomatlashgan ishlab chiqarishga, konveerda ishlaydigan shakliga, uzoqdan 
turib boshqaradigan va intellekual mehnat turlariga bo‘linadi.
Atrofdagi predmetlarning harorati va organizmga fizik yuklama ma’lum 

---

47 
ishlab chiqarish muhitini tavsiflaydigan parametrlar bo‘lib, qolgan parametrlar 
hisoblanmish odamni o‘rab turgan havo harorati, harakati va atmosfera bosimi 
mikroiqlim parametrlari
deb nomlanadi.
Mikroiqlim parametrlari insonni salomatligiga va ishlash qobiliyatiga 
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Havo harorati 30 °C dan oshganda odamning ishlash 
qobiliyati pasaya boshlaydi. Keskin havoning o‘zgarishi natijasida inson 
salomatligi yomonlashadi, maxsus moslamalarsiz inson bir necha daqika 116 °C 
gacha havodan nafas ola oladi. Shu bilan birga havo harakatining tezlashishi ham 
konvektiv issiqlik ajralishini tezlashtirib, salomatligiga salbiy ta’sir o‘tkazadi.
Sanoat korxonalarining issiq sexlarida ko‘pgina texnologik jarayonlar yuqori 
haroratda amalga oshiriladi. 500°C gacha qizigan yuza 740...0,76 mkm to‘lqin 
uzunligida infraqizil issiqlik nurlarni sochadi. Undan yuqori haroratlarda esa 
ultrabinafsha nurlar ham yuzaga keladi.
Infraqizil nurlar organizmga asosan issiqlik ta’sirini o‘tkazadi, natijada 
tanada biokimyoviy siljishlar paydo bo‘lib. Qon aylanishi pasayadi, natijada yurak-
tomir va asab tizimlarining faoliyati buzuladi 
Atmosfera bosimi insonning nafas olish va o‘zini yaxshi xis qilishiga katta 
ta’sir ko‘rsatadi. Bosimning o‘zgarishi natijasida insonning faoliyatini 
sustlashtirishi o‘pka hajmining qisqarishiga, nafas muskulaturasini olish-chiqarish
kuchining oshishiga, bu o‘z navbatida nafas olish chastotasining oshishiga sabab 
bo‘ladi.
Atrof-muhit bilan insonlarning o‘zaro issiqlik almashinuvi mikroiqlim 
prametrlariga bog‘liq bo‘lib, harorat tabiiy sharoitda -88 dan +60 °S gacha, havo 
harakati 0 dan 100 m/s gacha, atmosfera bosimi 680 dan 810 mm s.u. o‘zgaradi.
Yong‘inlar sanoat korxonalari, xalk xo‘jaligini hamma tarmoqlari, qishloq 
xo‘jaligi va turar joy massivlarida yuz berishi, etkazadigan zarari jihatidan tabiiy 
ofatlarga tenglishishi mumkin bo‘lgan hodisa hisoblanadi. Yong‘inlar katta moddiy 
zarar keltirishi bilan birga og‘ir baxtsiz hodisalar zaharlanish, quyish bilan bilan 
birga kishilar hayotini olib ketgan xollar ko‘plab uchraydi.

---

48 
Shuning uchun ham yong‘inga qarshi kurash barcha aholining umumiy 
burchi hisoblanadi va bu ishlar davlat miqyosida amalga oshiriladi.
Umuman yong‘in chiqmasligini ta’minlash, yong‘in chiqkan taqdirda ham 
uning rivojlanib, tarqalib ketmasligi chora-tadbirlarini ko‘rish, birinchidan moddiy 
boyliklarni saqlab qolishga qaratilgan chora-tadbirlar bo‘lsa, ikkinchi tomonidan 
esa, inson salomatligi va uning hayotini saqlab qolish chora-tadbirlari amalga 
oshirilishi, bu masalalar hayot faoliyati xavfsizligining tarkibiy qismi ekanligidan 
dalolat beradi.
Bizning vazifamiz yong‘in haqida asosiy tushunchalar berish bilan birga, 
unga qarshi samarali kurash olib borish, yong‘inni o‘chirishda qo‘llaniladigan 
birlamchi vositalar, hamda yong‘inga qarshi qo‘llaniladigan har xil zamonaviy 
xabar bergichlarni qo‘llash tartibi bilan tanishtirishga qaratilgan.
Yonish jarayonini shartli ravishda quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 
1) Chaqnash - yonuvchi aralashmaning bir lahzada yonib, o‘chishi. Bunda 
yonishning davom etishi uchun aralashma tayyorlanishining imkoniyati yo‘q.
2) Yonish-qizdirish natijasida yonishning vujudga kelishi.
3) Alangalanish-yonishning alanga olib davom etishi.
4) O‘z-o‘zidan yonish-moddalar ichida asosan organik moddalarda ro‘y 
beradigan ekzotermik reaksiyalar natijasida, tashqaridan qizdirishsiz yonuvchi 
aralashmaning o‘z-o‘zidan yonib ketishi.
5) O‘z-o‘zidan alangalanish o‘z-o‘zidan yonishning alanga bilan davom 
etishi.
6) Portlash-o‘ta tez yonish ximiyaviy jarayonining bosim va energiya hosil 
qilishi bilan o‘tishi.
Yonuvchi modda ma’lum haroratda o‘zidan yonuvchi parlar ajratib 
chiqarishi natijasida muhim alangalanish ta’minlansa, bu harorati alangalanish 
harorati deb yuritiladi.
Gazning havo bilan aralashib yonishi xar kanday aralashma xosil 
bo‘lgandagina yonish vujudga keladi. Shuning uchun xam aralashmalarning 
alangalanish chegaralari quyi va yukori chegaralar sifatida belgilanadi. Bunda quyi 

---

49 
chegara gazning minimal mikdor alanga xosil qilgan holati tushuniladi va mana 
shu chegara sanoat korxonasining yong‘inga va portlashga xavflilik kategoriyasini 
belgilovchi omil xisoblanadi.
Havoning gaz bilan aralashmasi, yonish uchun etarli mikdorda yigilgan 
bo‘lsa, ma’lum xaroratgacha kizdirilganda alangalanib ketadi, mana shu xarorat 
yonish xarorati deb ataladi. Bu xarorat yonuvchi aralashma holati va boshqa 
omillar ta’sirida juda katta diapazonni tashkil qilishi mumkin.
Yonuvchi aralashma yonayotgan vaqtida alangani tarqalish tezligi 
aniqlanadi. Bunda yonayotgan zonaga o‘tish tezligi ma’lum yuzadagi yonuvchi 
aralashma ma’lum vaqt birligida yonib, tutash zonaga o‘tishi belgilanadi.
Ko‘pgina 
gazlarning 
aralashmalarining 
yonish 
tezligi 
ularning 
aralashmalarining miqdoriga va gazning xususiyatiga bogliq bo‘ladi. Gazlarning 
yonish tezligi asosan 0, 3 0. 8m/s ni tashkil qiladi.
Alangalanish harorati deb suyuqlikning minimal haroratdagi chaqnash 
hodisasi suyuklikdan etarli darajada parlar ajralib chiqishini ta’minlashi natijasida 
alangalanish davom etadigan holatiga aytiladi. Engil alangalanuvchi suyuqliklar 
uchun bu harorat chaqnash haroratidan 1-5 
o
C yuqorirok bo‘ladi, yonuvchi 
suyuqliklar uchun esa 30-35 
o
S ga borishi mumkin.
Gazlar va suyuqlik parlarining havo bilan aralashmasi portlash xususiyatiga 
ega. Portlash ma’lum sharoit bo‘lganda amalga oshadi. Ya’ni portlash bo‘lishi 
uchun aralashmadagi yonuvchi gaz yoki parning miqdori, aniq protsent miqdorni 
tashkil qilishi kerak. Buni grafik bilan ifodalash mumkin, agar portlovchi modda 
miqdori A ga etsa portlash boshlanadi va portlash V gacha davom etadi. Eng 
kuchli portlash modda miqdori S bo‘lganda bo‘ladi. Shuni xam aytib o‘tish kerakki 
portlash bo‘lishi uchun berk xona yoki idish bo‘lishi kerak.
Har bir sanoat korxonasi ishlab chiqarish texnologiyasi, ishlatiladigan xom 
ashyoshyo chiqaradigan mahsuloti va joylashgan binosining konstruksiyasi 
hisobga olingan holda yong‘in chiqishga, portlashga va yong‘in chiqqan taqdirda 
uning tarqalishiga, shuningdek yong‘ining asoratiga asoslangan holda yong‘inga va 
portlashga xavflilik darajasi belgilanadi.

---

50 
Albatta xar bir sanoat korxonasida yong‘in xavfi birinchi navbatda u erda 
ishlatilayotgan xom ashyoning va chiqarilayotgan mahsulotning yong‘inga 
xavfliligi darajasi bilan o‘lchanadi.
Masalan ishlab chiqarish korxonasi gazsimon yonuvchi moddalar ishlatsa, 
oladigan mahsuloti engil alangalanuvchi suyuqliklar holatida bo‘lsa, unda albatta 
yonmaydigan xom ashyo ishlatilib, yonmaydigan mahsulot olayotgan korxonaga 
nisbatan yong‘in chiqish extimoli albatta ko‘p, shuning bilan birga bu korxonada 
yong‘inni tarqalib ketishi osonlashadi va bu kroxonada yong‘indan ko‘riladigan 
zarrari albatta katta bo‘ladi.
Shuning uchun ham sanoat korxonalarini kategoriyalarga ajratganda 
ishlatilayotgan moddalarning fizika-ximiyaviy xususiyatlari albatta hisobga 
olinadi.
Sanoat korxonalarining yong‘inga va portlashga xavflilik kategoriyasini 
aniqlash bilan, bu korxonada xavfsiz ish sharoitini ta’minlash uchun hamma chora-
tadbirlar belgilanadi deb bo‘lmaydi. Chunki texnologik jarayonlar ham o‘ziga 
yarasha ba’zi bir xavfli vaziyatlar yaratishi mumkin, buni oldini olish uchun, 
texnologik jarayonlarni tahlil qilishiga to‘gri keladi. Bunga yong‘in va portlashga 
olib kelishi mumkin bo‘lgan vaziyatlar tahlil qilinadi va yong‘in va potlash 
extimoli bo‘lgan holatlar tekshirib ko‘riladi. Buning uchun sanoat korxonasida 
texnologik jarayonlarda qo‘llanilayotgan yong‘inga va portlashga xavfli moddalar, 
ularning miqdori, xossalari, bu moddalar bilan ishlayotgan jixozlarning ish rejimi 
va bu moddalarning jihozlaridan chiqib ketishi mumkinligi, shuningdek bu 
moddalar korxona xonasida mavjud bo‘lgan taqdirda ularni yondirishi mumkin 
bo‘lgan qizdirish vositasi va sabablari aniqlanadi.
Texnologik jarayonlarni yong‘inga va portlashga xavfliligi tahlil qilinganda 
texnologik sxemalardan, chegaralardan ma’lumotnomada keltirilgan materiallardan 
sanoat korxonasida ishlatilayotgan material va moddalarning yong‘inga, portlashga 
va avariyalarga sababli bo‘ladigan sabablari o‘rganiladi.
Texnologik sxema va chegaralar bo‘yicha qaysi apparat va qaysi idishda 
qanday yonuvchi gaz yoki suyuqlik borligi aniqlab olinadi. Har qanday holda ham 

---

51 
bu idish va apparatlardagi hosil bo‘ladigan par va gazlarning konsentratsiyasi 
alangalanishning quyi chegarasidan past va yoki yuqori chegarasidan yuqori 
bo‘lishi kerak. Bunda shuni unutmaslik kerakki, to‘kilgan suyukliklar yuzasida 
hosil bo‘lgan to‘yinmagan parlar alangalanishning yuqori bo‘lgan holda ham 
portlash xususiyatini saqlaydi.
Yong‘in bo‘lgan taqdirda alanga bir binodan ikkinchi binoga o‘tib 
ketmasligini ta’minlash maqsadida yong‘inga qarshi oraliqlar tashkil qilinadi. 
Bunday oraliqlar belgilanganda asosan yonma-yon joylashini mumkin bo‘lgan 
binolarning yong‘inga xavflilik darajasi, kategoriyasi, konstruksiyalarining o‘tga 
chidamliligi, langalanish maydoni, yong‘inga qarshi to‘siklarning mavjudligi, 
binoning tuzilishi, ob-havo sharoitlari va boshqalar hisobga olinadi.
Yong‘inga qarshi oraliklar tashkil qilishda binolarning o‘tga chidamliligi 
darajasi hisobga olinadi.
Sanoat korxonalari asosiy binolari, yordamchi xonalari, ombor kurilishlari 
orasidagi normalashtirilgan oraliqlar binolarning o‘tga chidamlilik darajasi 
nisbatan quyidagi 18-jalvalda keltirilgan.
Ba’zi bir yong‘in xavfi deyarli yo‘q bo‘lgan binolar uchun yong‘inga qarshi 
oraliqlar belgilanmaydi. Masalan, metall buyumlar va mineral konstruksiyalarning 
omborlari yonma-yon joylashishi mumkin.
EVAKUATSIYA YO‘LLARI 
Har bir sanoat korxonasi uchun mo‘ljallangan bino loyihalanayotgan vaqtda 
albatta yong‘in bo‘lgan taqdirda kishilarni u yerdan o‘z vaqtida chiqarib yuborish 
imkoniyatini yaratadigan evakuatsiya yo‘llari bilan ta’minlanadi. Evakuatsiya 
yo‘llari har qanday sanoat korxonasi uchun albatta eng kamida 2 ta bo‘lishi kerak. 
Yong‘in bo‘lgan taqdirda ishchilar sanoat korxonasi xonasidan eng qisqa 
yo‘l orqali ma’lum belginlangan vaqt ichida chiqib ketishlari zarur.
SM va Q-2-80 ga asosan sanoat korxonalaridan tashqariga chiqib ketish 
yo‘llari, koridorlari va qavatlaridan tushish yo‘llari hisoblab chiqiladi.

---

52 
Evakuatsiya yo‘llarining eni 1 m dan eshiklarning eni 0,8 m bo‘yi 2 m dan 
kam bo‘lmasligi kerak. Evakuatsiya yo‘llari bo‘lgan koridorlar, zinapoyalar 
odamlar soniga qarab hisoblanadi.
Sanoat 
korxonalarini loyihalashda odamlarni 
evakuatsiya 
qilishga 
mo‘ljallangan zinopoyalar va ularni joylashtirish mo‘ljallangan kataklar uchun 
ma’lum tartibda talablar qo‘yiladi.
Masalan, zinopoya o‘rnatilgan kataklarda tutun to‘planmaydigan bo‘lishi,
ya’ni tutunni chiqarib yuborish uchun tashqi tomoni ochiq yoki havoni chiqarib 
yuborishni ta’minlovchi texnik vositalarga ega bo‘lishi kerak. Yoki zina kataklari 
ichkari tomonda yong‘in bo‘lishi mumkin bo‘lgan binodan ajratilgan bo‘lib, tashqi 
tomonda yoritiladigan bo‘lishi mumkin bo’lgan binodan ajratilgan bo‘lib, tashqi 
tomondan yoritiladigan bo‘lishi mumkin. Butunlay katak bilan to‘silmagan 
zinapoyalardan ham foydalanish imkoniyati bor, bu zinopoyalar tashqi ochiq 
tomonda bo‘lsa, evakuatsiya imkoniyati yanada ortadi. Har xil balandlikdan 
binolar uchun yong‘inga qarshi narvonlar o‘rnatilishi kerak.
Evakuatsiya yo‘llarining hisobi, shu joydagi umumiy ishchilarning chiqib 
ketishi uchun kerak bo‘ladigan vaqtni belgilash bilan amalga oshiriladi.
Bu SM va Q II-2-80 asosida, binolarning qanday ish bajarishga va bino 
konstruksiyalarining o‘tga chidamliligini hisobga olgan holda, vaqt chegaralari 
aniqlanadi.
YONG‘IN BO‘LGAN TAQDIRDA XONALARDAGI TUTUNNI 
CHIQARIB YUBORISH VOSITALARI 
Ma’lumki yong‘in bo‘lgan vaqtda undan hosil bo‘ladigan tutun nihoyatda 
katta hajmni tashkil qiladi. Shuni aytib o’tish kerakki, yong‘inning inson uchun 
eng zararli omili ham mana shu tutun ta’siridan bo‘gilishi va zaharlanish ayniqsa 
ko‘proq uchraydi. Tutunning tarqalishi va bo‘guvchi ta’siri natijasida binodagi 
odamlarni evakuatsiya qilish qiyinlashadi va alangalanayotgan yerga yetib 
borishning qiyinlashishi o‘tni o‘chirishda qiyinchiklar tug’diradi. Tutun ayniqsa 
ko‘p qavatli binolarda ayniqsa ko‘plab qiyinchiklar tug’diradi.

---

53 
Bu tutun va gazlarni eshik va derazalar orqali, shuningdek, aeratsiya 
fonarlari orqali, maxsus konstruksiyadagi tutun chiqarib yuborish orqali, maxsus 
konstruksiyadagi tutun chiqarib yuborish oraliqlari ta’minlanadi, yengil qulaydigan 
devorlar (maxsus ishlangan) orqali ham chiqarib yuborilishi mumkin. Tutun 
chiqarib yuborish (10-rasm) oraliqlari hosil bo‘lgan tutunni yonidagi xonalarga 
o‘tkazmaslikni ta’minlashi, shuningdek, yong‘inni tartibga keltirishi, ya’ni 
yong‘inni kerakli yo‘nalishga yo‘naltirish imkoniyatini berishi kerak. Tutun 
chiqarib yuborish teshiklari podval xonalarda, fonarsiz sanoat binolarida va 
skladlarda qo‘llanilishi mumkin. Bu teshiklarning kesim maydonlari hisoblash 
yo‘li bilan topiladi.
Yengil qulaydigan devorlar konstruksiyalari oldindan hisoblar o‘rnatilgan 
bo‘ladi va yong‘in natijasida hosil bo‘lgan gazlar bosimi xavfli vaziyat vujudga 
keltirsa, bu konstruksiyalar qulab, binoning asosiy konstruksiyalariga zarar 
yetkazmaslikni ta’minlaydi. Yengil qulovchi konstruksiyalar asosan binoning 
tashqariga chiqib turgan devorlariga yoki to‘siqlariga o‘rnatilgan bo‘ladi. 
Bular bosim ma’lum miqdordan oshib ketganda bu gazlarni chiqarib 
yuborish imkoniyatini beradi. Bundan tashkari bosim oshib ketganda ochilib 
ketishi mumkin bo‘lgan panel klapanlardan ham foydalaniladi. Bular devor va 
tomga o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Yengil qulovchi elementlarning kesim yuzalari 
hisoblash bilan aniqlanadi va SM 502-77 asosida normaga keltiriladi.
O‘T O‘CHIRISH VOSITALARI 
Har qanday yong’inni o‘chirganda yong’inni kuchayishiga olib kelayotgan 
omillarni va sharoitini aniqlash muhim o‘rinni egallaydi. Bunda yonishning davom 
etishini to‘xtatuvchi sharoit yaratish katta axamiyatga ega. Yong’inni o‘chirganda 
qattiq jismlar yonganda yong’inning tezligi 4m/min, suyuqliklar yuzasi bo‘yi esa 
30m/min ekanligini hisobga olish kerak.
Yonishdan hosil bo‘lgan mahsulotlar asosan qattiq changsimon moddalar, 
parlar va gazlardan iborat bo‘ladi.

---

54 
Undan hosil bo‘ladigan harorat esa, moddaning yonganda issiqlik ajratishi 
va yonish tezligi va alanganing tarqalishi, shuningdek binoning hajmi va havo 
almashish sharoitlariga bog’lik bo‘ladi.
Yuqori harorat ta’sirida qizigan tutun, yonish maxsulotlarini tezlikda 
tarqalishga yordam beradi shuningdek, xona tutunga to‘ladi va bu o‘z navbatida 
yong’inni o‘chirishga xalaqit beradi.
Yong’in vaqtida ko‘p miqdorda inert gazlar, yonuvchi gazlar va shuningdek, 
tutun ajralib chiqadi. Yonuvchi gazlarning asosiy qismi zaharli bo‘lib, ularning 
zararli ta’siri yonayotgan materiallarning turi va yonishining intensivligiga bog’liq.
Zararli ta’sirchan va zaharli gazlar yong’inga qarshi muxofaza qatlamlari 
yonganda (brom birikmalari va xlor), yog’och materiallar (SO) polimer qurilish 
materiallari va boshqa juda ko‘p hollarda ajralib chiqadi. To‘la yonib bo‘lmagan 
yonish maxsulotlari qizigandan keyin va sof oqimi ta’sirida qaytadan alanga olib 
ketishi mumkin.
Yong’in (o‘t) o‘chirish vositalari va usullari. O‘t o‘chirish usullari 
quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
1. Yonayotgan zonani ko‘p miqdorda issiqlik yutuvchi materiallar 
yordamida sovitish.
2. Yonayotgan materiallarni atmosfera havosidan ajratib qo‘yish.
3. Yonayotgan zonaga kirayotgan havo tarkibidagi kislorod miqdorini 
kamaytirish.
4. Maxsus kimyoviy vositalarni qo‘llash.
O‘t o‘chirish vositalari sifatida, suv. suv parlari, kimyoviy va mexanik 
ko‘piklar, inert va yonmaydigan gazlar, qattik, parashoksimon materiallar va 
maxsus kimyoviy moddalar va aralashmalardan foydalaniladi.