"elektron tijorat va raqamli iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari"

1.3.2-rasm. Bulutli hisoblashning ishlash tamoylli 
 
Bulutli hisoblash kontseptsiyasi o’z-o’zidan paydo bo’lgani yo’q, balki axborot 
texnologiyalarining so’nggi bir necha yillardagi rivolanishi va zamonaviy tijorat 
chaqirig’iga javob tariqasida natijasida paydo bo’ldi. Gartner (Gartner Group) 
tahlilchilari guruhi bulutli hisoblashni kelajakning eng istiqbolli strategik 
texnologiyasi deb atashdi va so’nggi 5-7 yillarda axborot texnologiyalarining katta 
qismi bulutga o’tishini bashorat qilishmoqda. Ularning baholashlaricha, 2015 yilda 
bulutli hisoblash bozorining hajmi 200 milliard dollarga yetgan. 
Nisbatan yaqin davrlarda paydo bo‘lib, kompyuter tizimlari klassik 
modellaridan etarlicha katta farq qilishi bilan birga, ayrim lahzalarda aynan o‘xshash 
tamoyillarda ish yuritadi. Oddiy holda tushuntirilganda, bunday texnologik echimlar 
o‘zining asosida axborotlar, dasturiy ta’minot yoki boshqa maxsus serverlardan 
foydalanishi va saqlanishi kompyuter xotirasidagi harakatlarni hamda yuklanishlarni 
yuzaga keltirmasdan amalga oshirishga imkon beradi. kompyuter xotirasidagi bulut 
xizmatlariga kirishni ta’minlovchi boshlang‘ich o‘rnatish mijoz dasturiy ta’minotidan 
foydalanadi. 
Bulutli ma’lumotlar ombori (ingl. 
cloud 
computing
shuningdek, 
“ma’lumotlarga bulutli (tarqoq) ishlov berish” atamasi ham qo‘llaniladi) deganda 
odatda, foydalanuvchiga kompyuter resurslari va quvvatini internet-xizmat 
ko‘rinishida taqdim etilishi tushuniladi. SHunday yo‘l bilan foydalanuvchiga “sof” 
ko‘rinishda hisoblash resurslari taqdim etiladi va foydalanuvchi uning masalalariga 
qanday kompyuter ishlov beryotganligi, bu qanday OT boshqaruvida amalga 
oshirayotganganligi kabi boshqa savollarga javob ololmasligi mumkin va aslida 
ularga javob topish unga zarur bo‘lmaydi. 
Ko‘p hollarda “bulut”ni ish yuritishida o‘xshashlik va umumiylikni topib 
“meynfrem”lar (
mainframe
) bilan taqqoslashadi. Ammo “bulut”ni “meynfrem” 
tamoyil jihatdan ajralib turuvchi farqi mavjud, masalan, “bulut”ning hisoblash 

---

38 
quvvatlari nazariy jihatdan cheklanmaganligidir. Ikkinchi tamoyiliy farqi, oddiy 
holda aytganda, meynfrem texnologiyasida terminallar ishga tushirilgan masala bilan 
foydalanuvchi o‘rtasida o‘zaro interfaol hamkorlik uchun xizmat qiladi, ”bulut”da 
esa terminalni o‘zi katta quvvatli hisoblash qurilmasi hisoblanadi va nafaqat oraliq 
axborotlarni to‘plab boruvchi vosita bo‘lib qolmasdan bevosita global tizimdagi 
hisoblash resurslarni boshqarish xususiyatiga ham ega bo‘ladi.
Avval paydo bo‘lgan (jumladan, 1990 yillarda) ma’lumotlarga ishlov berish 
texnologiyalari orasida grid-hisoblash bir muncha keng tarqalish munosabatiga ega 
bo‘ldi. Dastlab bu yo‘nalish texnik vositadagi protsessorning foydalanilmay turgan 
resurslaridan unumli foydalanish uchun va hisoblash quvvatlarini ixtiyoriy ravishda 
ijaraga berish tizimini rivojlantirish imkoniyati sifatida qaraldi. Bir qator loyihalar 
(GIMPS, distributed.net, SETI@home) hisoblashning bunday modeli etarlicha 
samarali ekanligini isbotlab berdi. Hozirgi kunda bunday texnologiyalar ahamiyatli 
hisoblash resurslari talab qilinadigan ilmiy, matematik masalalarni echish uchun keng 
qo‘llaniladi. Ma’lumki, grid-hisoblashni tijorat maqsadlari uchun ham keng qo‘llash 
mumkin. Masalan, ular yordamida iqtisodiy prognozlash, seysmik ma’lumotlarni 
tahlil qilish, vaksina va yangi dori-darmonlarni ishlab chiqish hamda o‘rganish bilan 
bog‘liq ba’zi bir mashshaqatli mehnat talab etuvchi masalalarda samarali 
qo‘llanilmoqda.
Haqiqatan ham, grid-hisoblash va bulut-hisoblash arxitekturasi hamda 
qo‘llanilayotgan tamoyillariga ko‘ra ko‘pgina o‘xshash qirralarga ega. SHu bilan 
birga, uzoqdagi hisoblash resurslaridan foydalanish uchun etarlicha egiluvchan 
platformaga egaligi hisobiga bulutli hisolash modeli eng istiqbolli texnologiya 
hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda yirik bulut hisoblashlar ma’lumotlarga ishlov berish 
markazlariga (MIBM) joylashgan minglab serverlardan tashkil topadi. Ular bir 
vaыtni щzida millinlab foydalanuvchi foydalanayotgan щng minglab ilova resurlarini 
ta’minlab beradi 
6
. Bulutli texnologiyalar xususiy ERP, CRM tizim
7
yoki qo‘shimcha 
qurilmalarni sotib olish va sozlashni talab etuvchi boshqa serverlarni saqlab turish 
o‘ta qimmatga tushadigan korxonalar uchun qulay vosita hisoblanadi.
Xususiy foydalanuvchilar o‘rtasida o‘zining qulayligiga ko‘ra ko‘plab bulut 
xizmatlari (masalan, Google kompaniyasi taqdim etayotgan “Dokumentы”, 
“Kalendar” va boshqalar) o‘z navbatida keng tarqalish munosavbatiga ega 
hisoblanadi.
Bulutli texnologiyalarini foydalanishda uzluksiz mashhurlikka erishib 
boryotganligini sababi oddiy: ularni qo‘llashni turli-tumanligi va infratuzilishga, 
6
Miller R. Who Has the Most Web Servers? 2012. URL: http://www.datacenterknowledge.com/archi-
ves/2009/05/14/whos-got-the-most-web-servers/
7
www.interfinans.uz 

---

39 
xizmat ko‘rsatish va xodimlarga qilinadigan xarajatlarni tejaydi. Apparat ta’minoti 
uzoqdagi ma’lumotlar bazasida axborotlarni saqlash va ma’lumotlarga ishlov berishni 
etarli darajada soddalashtirishi mumkin. Bunday muammolarning barchasi xizmatlar 
provayderi ziimasiga to‘liq tashlab qo‘yiladi.
Shuning bilan birga, bunday yondashuv korxona kompyuterlariga turli 
operatsion tazimlari (Windows, Linux, MacOS va boshqalar) o‘rnatilgan bo‘lsa ham 
barcha operatsioe tizimlarni standartlashtirishga imkon beradi. Bulutli texnologiya 
ofisda bo‘lmagan, ammo Internet orqali ulanish imkoniga ega xodimlar va mijoozlar 
uchun ham birdek kompaniya ma’lumotlariga kirishni ta’minlashni osonlashtirib 
beradi.
Yuqoridagilardan ko‘rish mumkinki, foydalanish uchun ko‘plab qulayliklarga 
ega. Shu bilan birga, qator kamchiliklarga ham ega. Jumladan, mushohada qilib 
aniqlash mumkinki, uning bosh kamchiligi foydalanuvchining bu xizmatlarni etkazib 
beruvchiga to‘liq bog‘lanib qolish hisoblanadi. Haqiqatan ham, bulutli xizmatni 
yaratish tamoyiliga ko‘ra korxona (foydalanuvchi) faoliyati xizmatlar provayderi va 
Internet provayderining qanday ish olib borishiga bog‘liq bo‘lib qoladi.
Bulutli hisoblashni etkazib beruvchilarning ishonchlilik darajasi ortib 
borayotgan bo‘lsada, ma’lumotlarni ishonchliligi va xavfsizlikni ta’minlash uchun 
kattagina harakat, masalan, dubllovchi alaqa kanallari, ularga o‘tish o‘tish uchun 
quvvatlovchiga ega bo‘lish va albatta, ma’lumotlarga kirish rad etib qolmasligi va 
xavfsizligi to‘g‘risida chora-tadbirlar ko‘rish zarur bo‘ladi. SHuningdek, xizmatlar 
etkazib beruvchining serverlari qaysi davlatda joylashganligi ham katta ahamiyatga 
ega. Chunki barcha resurslarga kirish imkoniyati o‘sha davlatda yuritilayotgan tartib 
va siyosatga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, davlat siri hisoblanadigan va xarbiy 
sohalarga taalluqli mahfiy ma’lumotlar bilan shug‘ullanadigan korxonalar uchun 
umuman to‘g‘ri kelmaydi. Biron-bir vakolatli tashkilot yoki muassasa tarqatilishi 
mumkin bo‘lmagan axborotlar bilan ishlashda mutlaq xavfsizlik ta’minlangan tizim 
sifatida sertifikat yoki guvohnoma bermaydi. Bu hozirgi kungacha echilmagan va har 
doim dolzarbligicha qoladigan muammo hisoblanadi. 
Zamonaviy bulutli texnologiyalar nafaqat tayyor tarmoq va server 
qurilmalarida, balki, sekin-asta ichki quriladigan tizimlar (embedded cloud) bozoriga 
ham jad’al kirib bormoqda
8
. Ichki qurilgan tizimlarni joriy etish kompyuter 
protsessorlarini resurslar sarflanishini ro‘yxatga olish, intellektual datchiklar, 
avtomobil, maishiy texnika va shu kabi boshqa vositalarda joylashtirishga olib keldi. 
Bu qurilmalar ishlashi, ma’lumotlar to‘planishini boshqarish va kompyuter 
tarmog‘iga bog‘lanish vositasida interfaol imkoniyatlarni taqdim etishga imkon 
beradi. 
8
Медведев А. Облачные технологии: тенденции развития, примеры исполнения // Современные технологии 
автоматизации. 2013. № 2. С. 6–9. 

---

40 
Turli tuman qurilmalarni global tarmoqqa ulanish g‘oyasi “buyumlar interneti” 
(Inter-net of Things – IoT) deb yuritiladi. Microsoft Windows Embedded bosh 
menenjeri Kevin Dallas fikriga ko‘ra, buyumlar interneti g‘oyasi ko‘p yillardan 
buyon mavjud, ammo bunday tarmoqni amalga oshirilishi uchun birgina bo‘g‘in – 
bulut texnologiyasining yaratilmaganligi edi 
9
. 
Protsessor narxlarini tushib borishi natijasida foydalanishdagi umumiy 
kompyuterlar soni ortib bormoqda va shuningdek, o‘z navbatida ishlov beriladigan 
uzatilayotgan ma’lumotlar (ko‘p hollarda ayni damda) hajmi Internet tarmog‘idan 
foydalanuvchilar sonini ortib borishiga parallel holda ortib bormoqda. Demak, yaqin 
istiqbolda buyumlar interneti va bulutli hisoblashlar ahamiyati yanada ortib boradi va 
ijtimoiy hamda iqtisodiy faoliyatga to‘liq kirib boradi deb mushoxada qilish isbot 
talab qilmaydigan fikr hisoblanadi.