Elektron ta`lim resurslarining klassifikatsiyasi. Reja

5. Boshkaruvchanlik tamoyili: Ukuvchilar ekran kadrlarining almashuvini uzlari mustakil boshkara olishlari, istalgan mavzu yoki ma`lumotlarni, tushunchalar va fikrlar, illyustratciya materiallari va multimediyalarni ekranga chikarish imkoniga ega bulishi kerak Ukuvchilarga uzlarining bilimini nazorat savollari va testlarga javob berib va amaliy mashgulotlarni bajargan xolda tekshirib kurishi kabi imkoniyatlar yaratilgan buladi.
6. Kunikuvchanlik tamoyili: Elektron ta’lim resurs o’quv jarayonida anik foydalanuvchi extiyojlariga kunikib borishini ta`minlashi, urganilayotgan materialning chukurligi va murakkabligini va uni ukuvchining kelgusi mutaxassisligiga boglik xolda amaliy yunaltirilganligini uzgartirib borishga imkon berishi kerak. Foydalanuvchilar uz extiyojlariga kura kushimcha illyustrativ materiallarni yuzaga keltira olishlari, urganilayotgan tushunchalarni grafik va geometrik jixatdan talkin kila olishi lozim.
7. Kompyuterli kullab kuvvatlash tamoyili: Bu tamoyilda ukuvchilar urganish jarayonining istalgan paytida o’quv materialining moxiyatiga uziga dikkatni jalb etishga undovchi topshirik va masalalarni karab chiqish va ularni bajarishda kompyuterdan foydalanishlari kerak. Kompyuter nafakat murakkab almashtirish amallarini, turli xil xisoblashlarni va grafiklarni tuzib chiqishi, rasm va sxemalarni chizish balki turli xil murakkab darajadagi amallarni bajarishi lozim. Oldindan urganilgan xamda olingan natijalarni nafakat javob berish bosqichida balki ixtiyoriy bosqichlarda xam tekshirib kurish lozim.
8. Yigiluvchanlik tamoyili: Elektron ta’lim resurs, yangi bo’limlar va mavzular, fan va texnika yangiliklari bilan kengaytirib va tuldirib borishga imkon berishi xamda maxsus va aloxida fanlar bo’yicha elektron kutubxonalarni yoki ukuvchilar, (u ukiyotgan mutaxassislik va kursga mos xolda) ukituvchilarning yoki tadkikotchilarning xususiy elektron kutubxonalarini shakllantirishi kerak.
Elektron ta’lim resursni yaratish jarayonida psixologo-pedagogik, texnik-texnologik, estetik va ergonomik talablar kuyiladi. Elektron ta’lim resurs, o’quv va uslubiy qo’llanma kabi an`anaviy o’quv nashlariga kuyilgan didaktik talablarga javob berishi kerak. Didaktik talablar ta`lim berishning spetcifik konuniyatlariga va mos ravishda ta`lim berishning didaktik tamoyillariga mos kelishi kerak. Kuyida elektron ta’lim resurska bulgan an`anaviy didaktik talablar keltirilgan:
1.Ukitishda ilmiylikni, fan,texnika va texnologiyalarni sunggi yutuklarni xisobga olish o’quv materiali mazmuning etarlicha chukurligini, ishonchliligini ta`minlaydi. O’quv materialini elektron ta’lim resurs yordamida uzlashtirish jarayoni ukitishning zamonaviy usullari bilan mos ravishda kurilishi kerak. Masalan tajriba, eksperiment, solishtirish, kuzatish, abstraktlash, umumlashtirish, yaxlitlashtirish, uxshashlik, taxlil va sintez, modellashtirish uslubi, shu bilan birga matematik modellashtirish, shuningdek tizimli taxlil uslubi.
2.Ukitishning erishuvchanlik talablari- elektron ta’lim resurs vositasida amalga oshiriladi va talabalar yoshga va individual xususiyatlariga xos o’quv materialini urganishning murakkablik va chukurlik darajasini aniklash zaruriyatini bildiradi. O’quv materialini xaddan ziyod murakkablashtirish va ortikcha yuklash mumkin emas, unda ta`lim oluvchi bu materialni egallashga ojizlik kiladi.
3.Ukitishning muammoviylinini ta`minlash talablari- ta`lim olish faoliyatining tavsifi va mavjudligi bilan shartlashtirilgan.Agar talaba ijozat surashni talab kiluvchi o’quv muammoli vaziyat bilan duch kelsa, uning fikrlash faolligi usadi. Ushbu didaktik talabni bajarilish darajasi, an`anaviy darsliklar va qo’llanmalarni kullashdan kura,elektron ta’lim resurs yordamida bajarish sezilarli darajada yukori bulishi mumkin.
4.Ukitishning kurgazmaliligini ta`minlash talablari, talabalar tomonidan urganilayotgan ob`ektlar, ularning maketlari yoki modellarini sezgili kabul kilishi va shaxsan kuzatishini xisobga olish zaruriyatini bildiradi.
5.Ukitishni ongliligini, ta`lim oluvchining mustakilligi va faoligini ta`minlash talablari- o’quv faoliyatining yakuniy maksad va vazifalariga erishishda o’quv axborotini jalb kilish bo’yicha talabalarning mustakil xolatini elektron ta’lim resurs vositalari bilan ta`minlashni kuzda tutadi. Bunda talaba uchun o’quv faoliyati yunaltirilgan mazmunini anglatadi. Elektron ta’lim resurs asosida tizimli faoliyat yondashuvi yotishi kerak. Shuning uchun elektron ta’lim resursda talaba faoliyatining anik modeli kuzatilishi kerak.
6. Elektron ta’lim resursdan foydalanishda ukitishning tizimliligi va ketma-ketligi talablari- urganiladigan fan soxasida bilimlarning ma`lum tizimining talabalar tomonidan uzlashtirilishi ketma-ketligini ta`minlanishini bildiradi. Bilim, kunikma va maxorat -ta`lim tizimida mantikiy tartibda shakllanishi va xayotda kullanilishda uz urnini topishi zarur. Buning uchun kuyidagilar zarur:
-o’quv materialini tizimlashtirilgan va strukturlashtirilgan xolda tavsiya kilish;
-o’quv axborotining xar bir kismini tashkil kilishda shakllanayotgan bilim, kunikma va maxoratlarning rivojlanishini xam xisobga olish;
-urganilayotgan materialning fanlararo boglikligini xisobga olish;
-o’quv materiali va ta`lim beruvchi ta`sirlarning uzatilish ketma-ketligini chukur uylab kurish;
-bilimlar olish jarayonini ukitish mantiki bilan aniklanadigan ketma-ketlikda kurish;
- elektron ta’lim resurs tavsiya kilgan axborotni, ukitishning mazmuni va uslubini ta`lim oluvchining shaxsiy tajribasi bilan boglik usullar tanlash, mazmunli uyin xolatlarini yaratish, amaliy tavsifdagi topshiriklarni tavsiya kilish, eksperimentlar, real jarayonlar va mavjudotlar modellarini tavsiya kilish yuli bilan amaliyot bilan boglaniini ta`minlash.
7. Elektron ta’lim resursdan foydalanishda bilimlarni uzlashtirish mustaxkamligi talablari:- o’quv materialini mustaxkam uzlashtirish uchun bu materialni chukur fikrlash, uni xotirada saklashga intilish katta axamiyatga ega.
8. Elektron ta’lim resursda ukitishda ta`lim, rivojlantiruvchi va tarbiyaviy funktciyalar birligi talablari.
Ta`lim vazifasidagi an`anaviy nashrlarga kuyiladigan didaktik talablardan tashkari, elektron ta’lim resursga uni yaratish va xarakatlanishida zamonaviy axborot va telekommunikatcion texnologiyalarning ustunliklaridan foydalanish kabi spetcifik didaktik talablar kuyiladi.
1.Moslashuvchanlik talablari- elektron ta’lim resursning ta`lim oluvchi individual imkoniyatlariga, ya`ni ukitish jarayonida ta`lim oluvchi bilimlari, kunikmalari va psixologik xususiyatlariga moslashishni bildiradi. Elektron ta’lim resurs moslashuvchanligining uchta darajasi mavjud. Birinchi darajasi talabalarning materialni urganishning uziga kulay bulgan individual tempini tanlash imkoniyati xisoblanadi. Ikkinchi darajasi- ta`lim oluvchi xolatining diagnostik taxlili xisobanadi , uning natijalari asosida, ta`lim berishning mazmuni va uslubi taklif etiladi. Uchinchi darajasi- ochikcha yondashuvga asoslanadi, unda foydalanuvchilarning guruklanishi kuzda tutilmaydi va dastur mualliflari ta`lim oluvchilarning imkoni boricha kuprok kontingenti uchun, iloji boricha kuprok variantlarini ishlab chiqishlari tavsiya etiladi.
Ukitishning interfaollik talablariga ukitish jarayonida talaba bilan elektron ta’lim resursning uzaro xamkorligini ta`minlash kiradi. Elektron ta’lim resurs vositalari interfaol dialog va teskari alokani ta`minlashi kerak. Dialogni tashkil etishning muxim tashkil etuvchi kismi bulib, foydalanuvchi xarakatiga elektron ta’lim resursning reaktciyasi xisoblanadi. Teskari aloka nazoratni amalga oshiradi, keyingi ishlar bo’yicha tavsiyalar beradi, ma`lumotnoma va tushuntiruvchi axborotlarga doimiy kirishni amalga oshiradi. Teskari aloka o’quv jarayoni natijalari bo’yicha diagnostik xatolar bilan nazoratda bilim darajasini oshirish bo’yicha tavsiyalar bilan ish taxlilini beradi.
3. Elektron ta’lim resurs takdim kilgan o’quv axborotini kompyuterli vizuallashtirish imkoniyatlarini joriy kilish talablari. Zamonaviy vositalarining imkoniyatlarini elektron ta’lim resursda o’quv axborotini namoyish kilish sifatiga nisbatan taxlilini kuzda tutadi.
4. Elektron ta’lim resurs bilan ishlashda ta`lim oluvchining intellektual kobiliyatini rivojlantirish talablari. Fikrlash (algoritmlash, kurgazma sifat, nazariy), murakkab vaziyatlarda optimal yoki variativ karorlar kabul kila olish maxorati, axborotga ishlov berish bo’yicha maxoratlarni shakllantirishni kuzda tutadi.

1. 
   Elektron ta’lim resursda o’quv materialini namoyish kilishning tizimlilik va funktcional boglikligi talablari.
   
2. 
   Elektron ta’lim resursda ta`lim berish didaktik tciklining tulikligi va uzluksizligini ta`minlash talablari-elektron ta’lim resurs didaktik tciklning barcha zvenolari axborotli va kommunikatcion texnika bilan ishlashning bitta seansi chegarasida bajarilish imkoniyatini berishi kerakligini bildiradi.
   

Elektron ta’lim resursga bulgan didaktik talablar bilan uslubiy talablar uzviy boglikdir. Uslubiy talablar elektron ta’lim resurska muljallangan o’quv fanining uziga xosligi va xususiyatlarini mos ravishdagi fan spetcifikasini, uning tushunish apparatini, uning konuniyatlarining izlanish usullari xususiyatlarini, axborotga ishlov berish zamonaviy usullarini joriy kilish imkoniyatlarini xisobga olishni kuzda tutadi.
Elektron ta’lim resurs kuyida keltirilgan uslubiy talablarni koniktirishi kerak:
1.Real texnik tizim va kurilmalarning kup xilligi bilan va ularning xarakatlanishi murakkabligiga boglik ravishda, elektron ta’lim resursga o’quv materialini takdim etishning tushunchali,obrazli va xarakatli komponentlarining uzaro xarakati va uzaro boglikligiga tayangan xolda kurilishi kerak.
2. Elektron ta’lim resurs o’quv fanining ilmiy tushunchalar tizimi tasvirini yukori tartibli tuzilma kurinishida ta`minlashi kerak bulib, uning xar bir darajasi ma`lum fanlar ichra darajasiga mos keladi, shuningdek bu tushunchalarning bir darajali xamda darajalararo mantikiy uzaro boglikligini xisobga olishni ta`minlashi kerak.
3. Elektron ta’lim resurs ta`lim oluvchiga algoritmik va evristik faoliyatini amalga oshirish uchun etarli bulgan uzlashtirish darajasida talaba bilimlarining fanlar ichra darajasini bosqichma-bosqich oshirish maksadida turli xildagi nazorat kilinadigan shugullanish xarakatlari imkoniyatini etkazib berishi kerak. Elektron ta’lim resursni ishlab chiqish va foydalanishga kuyilgan didaktik talablarni xisobga olish bilan bir katorda, elektron ta’lim resursni yaratishning muvaffakiyatliligi va sifatiga ta`sir kiluvchi bir kator psixologik talablar xam kuyiladi. Kuyidagi psixologik talablar, elektron ta’lim resurs bilan bir katorda barchaga kuyilgan talablar sirasiga kiradi.
1. Elektron ta’lim resursda o’quv materialini namoyish kilish nafakat verbal, balki kognitiv jarayonning sensorlik va namoyish kilish jarayonlariga xam mos kelishi kerak. Elektron ta’lim resurs kabul kilish, dikkat, fikrlash, tasavvur kilish, xotira kabi psixologik jarayonlari xususiyatlarini xisobga olgan xolda kurilishi kerak.
2. Elektron ta’lim resurs o’quv materiali ta`lim oluvchilarni yoshini, tayanch bilimlarini va tilni bilishni xisobga olib kurilgan bulishi kerak.
3. Elektron ta’lim resurs obrazli va mantikiy fikrlashni rivojlantirishga yunaltirilgan bulishi kerak.
Texnik texnologik talablarga kuyidagilar kiradi.
-lokal (kompakt disk) va boshka tashki axborot tashuvchilarda va tarmokli tartibotda xarakatlanishi;
-multimedia va telekommunikatcion texnologiyalarning zamonaviy vositalarini maksimal kullash;
-ishlash kobiliyatining puxtaligi va turgunligi;
-geterogenligi (elektron ta’lim resurs spetcifikatciyasida kuzda tutilgan turli xildagi kompyuterli va boshka shunga uxshash vositalarida turgun ishlashi);
-nuksonlarga turgunligi;
-resurslarlardan samarali va tugri foydalanish;
-testlashtirilganligi;
Elektron ta’lim resursning turli xildagi kurinishlariga nisbatan maxsus texnologik talablar kullanilishi mumkin.
Lokal elektron ta’lim resursga bulgan texnologik talablar:
-turli xildagi elektron tashuvchilarni kullash imkoniyati;
-elektron va kogozli tashuvchilarni kombinatciyalashtirish imkoniyati.
Tarmokli elektron ta’lim resursga bulgan texnologik talablar:
-lokal va tarmokli tartibotda ishlash imkoniyati;
-tarmokda fizik lokallashtirilgan va tarkatilgan komponentlarning mikdori;
-ukitishni boshkarish jarayoni va umumiy axborot bazalarining vositalari mikdori.
-jamoaviy ishlarni tashkil kilish vositalari mikdori (ukituvchi yoki boshka ta`lim oluvchilar bilan teskari aloka);
-platformali va dasturli mustakillik.
Elektron ta’lim resurska kuyiladigan ergonomik talablar- ta`lim oluvchilarning yosh xususiyatlarini xisobga olib tuziladi, ukitishda motivatciya darajasini oshirishni ta`minlaydi, axborotni tasvirlash va elektron ta’lim resurs ishining tartibotlariga bulgan talablarni urnatadi.
Elektron ta’lim resursni ishlab chiqish va foydalanishda kuyiladigan soglikni saklash va ergonomik tavsifidagi talablarga xisoblash texnikasi bilan ishlashning gigienik va sanitariya talablari kiradi..
Ta`lim muassalarida ishchi urinlarni tashkil kilish va sharoitlariga bulgan gigienik talablarga rioya kilishda o’quv mashgulotlari davomida EXMda ishlash davomiyligi kuyidagicha tuzilishi kerkak:
-birinchi bosqich talabalar uchun- bir kunda 30 minutgacha;
-ikkinchi va uchinchi bosqich talabalari uchun –ikki soatli darslarda kuniga 1 soatgacha : tanaffus, o’quv materialini tushuntirish, talabalar bilimini baxolash va boshkalar bilan birga EXMda ishlashda 20 minutga kam bulmagan oralik bilan birinchni darsda 30 minut va ikkinchi darsda 30 minut;
-uchinchi bosqich talabalari uchun EXM bilan o’quv mashgulotlarining davomiyligini, o’quv mashgulotlari umumiy vaktining 50% igacha EXM da bevosita ishlashning vakti yigindisi bilan 3 akademik soatgacha oshirish mumkin.
Elektron ta’lim resursning talabalarning yosh xususiyatlari va xisoblash texnikasi bilan ishlashning sanitariya me`yorlari bilan mos kelishi, elektron ta’lim resurs samaradorligining asosiy shartlaridan biri bulib xisoblanadi. Bu talablarga mos kelmaslik talabalarning axborot okimlarini kabul kilmasliklariga yoki sogliklariga salbiy ta`siriga olib keladi.
Ergonomik talablar bilan uzviy boglik bulib, elektron ta’lim resursni estetik shakllantirishning funktcional vazifasiga mos kelishini, o’quv muxitining grafik va tasviriy elementlarining tartibga keltirilganligi va ifodaliligini, rangli koloritning elektron ta’lim resurs vazifasiga mos kelishini urnatadi. Estetik talablarni xisobga olish va rioya kilishga xamma vakt xam shart emas. Ular elektron ta’lim resursni yaratish bo’yicha tavsiyalar tavsifiga ega.
Ma`ruzalarda kullaniladigan elektron ta’lim resursda o’quv materiallari videotasvir, audio kuzatuvni animatcion roliklar bilan illyustratciyalash, murakkab jarayonlar namoyishini etkazib berish, ma`ruzalarda yaratiladigan matn, grafik, tovushni vizuallashtirish imkoniyati bilan ta`minlanishi kerak.
Tajriba mashgulotlarida kullaniladigan elektron ta’lim resursda ta`lim oluvchini ishga tayyorlash, ishni boshlash, eksperimentni (tajribani) bajarish, eksperimental natijalarga ishlov berish, tajriba ishlari natijalarini tayyorlash, ishni ximoyalash uchun avtomatlashtirish vositalariga ega bulishi kerak. Bunday elektron ta’lim resurslar virtual tajribalar yaratadigan, tezlashtirilgan va sekinlashtirilgan vakt masshtabida turli jarayonlarni urganish imkonini beruvchi modellashtiruvchi komponentlarga ega bulishi kerak. Tajriba ishlarida ta`lim oluvchilarning bilimlari, kunikmalari va maxoratlarini nazorat kilish uchun tuzilgan avtomatlashtirish vositalariga ega bulishi kerak.
Amaliy mashgulotlarda kullaniladigan elektron ta’lim resurs ta`lim oluvchiga mashgulot mavzusi, maksadi va utkazilish tartibi xakida ma`lumot etkazishi; ta`lim oluvchiga javobning tugriligi xakida axborot berishi; Ta`lim oluvchilarning bilimini baxolashi, xar bir ta`lim oluvchining bilimini nazorat kilishi; topshiriklarning zaruriy nazariy materiali va echish uslubini kursatish; «pedagog-darslik ta`lim oluvchi» tartibotida teskari alokani amalga oshirishi kerak.
Ta`lim oluvchilarning mustakil ishining borishida kullaniladigan elektron ta’lim resursning tuzilmasi va mazmuni fanni o’quv materialini chukur urganishga muljallash bilan bir vaktda urganilayotgan fanning o’quv dasturiga mos kelishi kerak. Ta`lim tizimi uchun yaratiladigan elektron ta’lim resurs kuyidagi umumiy talablarni kanoatlantirishi kerak.

1. 
   Elektron ta’lim resursning mazmuni va tarkibi ta`lim standartining talablariga mos kelishi kerak.
   
2. 
   Elektron ta’lim resurs uzida muammosi va izlanish topshiriklarining intelektual urgatuvchi tizimiga ega bulishi kerak.
   
3. 
   Elektron ta’lim resurs o’quv faoliyatining izlash, yigish, saklash, taxlil, ishlov berish kabi mos ravishdagi axborotni uzatish kabi kurinishlarni avtomatlashtirishni; xisoblashlarni, loyixalash va konstruktciyalashni, tajriba, eksperimentning natijalariga ishlov berishni avtomatlashtirishni; nazorat topshiriklari, bosqich va bitiruv ishlarini bajarish jarayonida axborotli ishlov berishni avtomatlashtirishni kuzda tutishi kerak.
   
4. 
   Elektron ta’lim resurs murakkab ob`ektlar ishining imitatciyasini turli xildagi jarayonlarning real, tezlashtirilgan yoki sekinlashtirilgan vakt masshtabida utish vositalarini tarkibida saklashi kerak.
   
5. 
   Elektron ta’lim resursning trening vositalari- ta`lim oluvchini kelajakdagi kasbiy faoliyatiga fanning virtual muxitida tayyorlashni amalga oshirish kerak.
   
6. 
   Elektron ta’lim resurs barcha amalga oshiriladigan xisoblashlar vizuallashtirishning ochik tizimiga ega bulishi, uzgaruvchan urganiladigan ob`ektlar yoki jarayonlarning tavsifi bilan kiymatlarining boglikligini namoyish kilishi kerak.
   

Kushimcha ta`lim tizimida ishlash uchun yaratiladigan elektron ta’lim resurs kuyidagi talablarni koniktirishi kerak:

1. 
   Elektron ta’lim resurs materiallari yangilanishining uzluksizligi va oddiyligi va ularni tashkillashtirish shakllari, tamoyillari bo’yicha tuzilishi kerak. Elektron ta’lim resurs materiali ta`lim oluvchilarning shaxsiy faoliyatini rivojlantirishga yunaltirilishi kerak.
   
2. 
   Elektron ta’lim resurs mazmuni va shakli bo’yicha ta`lim ta`lim tizimida ta`lim oluvchilar talablarining chukur differentciallashuvini xisobga olgan xolda ishlab chikilgan bulishi kerak.
   
3. 
   Elektron ta’lim resurslar ta`lim oluvchilarning tajribasi va amaliy bilimlarini xisobga olgan xolda tuzilishi kerak.
   
4. 
   Elektron ta’lim resurs bilan ish yakunlanganda tegishli amaliy natijalar olingan bulishi va imkoni bulsa tinglovchilarning shaxsiy maksadlari joriy kilingan bulishi kerak. Elektron ta’lim resurs minimal moliyaviy va vakt resurslarini sarflab, maksimal natijalar olish imkonini berishi kerak.
   
5. 
   Elektron ta’lim resurslar ta`lim oluvchilar urtasida oliyjanob alokalarni urnatish imkoniyatlarini yaratib berish kerak.
   

«Uzluksiz ta`lim tizimi uchun o’quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish kontceptciyasi»ga muvofik elektron o’quv adabiyotlarni yaratish va amaliyotga joriy etish uch bosqichda amalga oshiriladi: