Elektron nurlanıwınıń klassik teoriyası hám bul teoriyanı ámelde qollaw

e (1)

bolǵanda, olar A elektrodqa jetip bara almaydı.

Fotoelektronlar tezlikleri nıń jaqtılıq jiyiligi v ǵa baylanıslıǵı qızıqıraq. Tájiriybe toqtatıwshı potencialdıń v jiyilikke baylanıslılıǵın kórsetip beredi; nıń v ǵa baylanıslılıǵı menen arasındaǵı qatnastı ańlatıwshı (1) formulaǵa tiykarlanıp tabıw múmkin. Kóplegen ótkizilgen ólshewler toqtatıwshı potencial v jiyiliktiń sızıqlı funkciyasın kórsetedi.

(2)

bundaǵı k hám ózgermes kanstantalar bolıp, k materialdıń túrine baylanıslı emes. 305- súwrette Milliken tárepinen, túrli jiyiliklerge tiyisli jaqtılıq penen jarıtılǵanda natriy sırtınan urıp shıǵarılatuǵın fotoelektronlarǵa tiyisli túrli toqtatıwshı potenciallardı ólshewde tabılǵan malumat keltirilgen. Abscissalar oǵında v jaqtılıq jiyiligi, ordinatalar oǵında bolsa toqtatıwshı potenciallar alınǵan. Eksperimental tuwrı sızıqtıń ústine túsedi.

toqtatıwshı potensial elektronlar tezligi menen (1) ańlatpa quralında bir mánisli baylanǵanlıǵı sebepli (2) formuladan, fotoeffektta jutılatuǵın jaqtılıqtıń jiyiligi qansha úlken bolsa, deneden urıp shıǵarılatuǵın elektronlardıń tezligi sonsha úlken boladı, degen jumaq kelip shıǵadı.

ornına (1) formulaǵa tiykarlanıp onıń arqalı ańlatılǵan mánisin qoyıp, (2) ańlatpaǵa basqasha kórinis beriw múmkin.

(3)

(3) teńlikten, v jaqtılıq jiyiliginiń ósiwi menen fotoelektronlardıń baslanǵısh energiyası sızıqlı ósedi.

(2) hám (1) ańlatpalardan jáne bir nátiyje kelip shıǵadı, jaqtılıqtıń járdemi menen denelerden elektronlardı urıp shıǵarıw ushın v jaqtılıq jiyiligi v teńsizlikti qanaatlandırıwı kerek. muǵdar fotoeffektiniń qızıl shegarası dep ataladı. Tekqana dan qısqa tolqınlarǵa tiyisli bolǵan jaqtılıqtıǵana fotoeffekt payda ete aladı. Túrli denelerde túrlishe mániske iye, kópshilik deneler úshin ultrafiolet baǵanalarǵa tiyisli; tek buzıwshı metallar úshinǵana spektrdıń kóriniwshi qáddine tiyisli boladı. Bul menen Stoletovtıń, fotoeffekt tiykaran ultrafiolet nurlar tásiri astında jús beredi degen jumaq tastńyńqlanadı.

diń mánisi dene sırtınıń tazalıq dárejesine hám jutılǵan gazlardıń muǵdarına júdá baylanıslı. XIV kestedegi málimetler gazsızlandırılǵan metallarǵa tiyisli.



Aqırı, tájriybeler Stoletovtıń, jarıtıw baslanıwınan fotoeffekt baslanıwına shekem sezilerli waqıt ótpewi tuwrısındaǵı pikirin dálelledi. Stoletov bul fakttı sekundtıń mıńnan bir bóleginshe anıqlıq penen anıqlaǵan. Sońǵı waqıtlarda islengen tájriybeler, jaratıw basınan fototok payda bolıwına shekem ótken waqıt sekundtan aspawın tastıyıqlaydı.

Fotoeffekttiń intensivligi túsiwshi jaqtılıq tolqınlarınıń uzınlıǵına baylanıslı boladı. Nurlanıw birdey qwatlı bolsada, túrli λ tolqın uzınlıqları tiyisli toyınıw tokında nıń kúshi hár qıylı boladı. 306-súwrette oksid-ceziy qatlamınıń sezgirlik iymek sızıǵı súwretlengen. Bunday qatlamnıń qızıl shegarası infraqızıl qáddidegi

=11000 atrapına jetedi. Bul mánisten baslap qısqa tolqınlarǵa qaray sezgirlik iymek sızıǵı tez kóterile baslaydı, barıp-barıp =8000 atırappında birinshi maksimum, =3800 atirapında ekinshi maksimum payda etedi.

Eger sırt E elektr vektorı túsiw tegisligine paralel halda terbeliwshi tegis polyarlanǵan jaqtılıq penen jarıtılsa, ásirese keskin sezgirlik maksimumları kúzetiledi. Bunday hádiyseler selektiv yaki tańlamalı fotoeffekt atın alǵan. Eger túsiwshi tolqındaǵı elektr vektorı túsiw tegisligine perpendikulyar halda terbelse, onda selektiv fotoeffekt payda boladı.

Oqıtıwshınıń oqıtıw procesin qadaǵalaw etip barıwı, oqıwshılar bilimin tekseriwi hám bahalawı oqıtıw procesiniń májburiy elementi bolıp tabıladı. Tekseriw bilimlerdi bekkemlew hám anıqlastırıwǵa xızmet etedi, sebebi uzaq waqıt tekseriwsiz qalǵan bilimler ańsat umıtıladı. Bilimlerdi tákirarlaw jańaların úyreniw ushın tayansh bolıp tabıladı. Tábiyattanıwlıq sabaqlarında ótilgen materialdı tákirarlaw hám ulıwmalastırıw jańa temanı úyreniw processinde jáne onı úyreniwden keyin, sonıń menen birge hár bir sherek hám de jıl aqırında ótkeriledi. Tákirarlawdıń túrli usılları bar. Hámmeden aldın bul:

kórilgen diafilmler yamasa kinofilmler, pát, kontur kartalar boyınsha sáwbet waqtında, oqıwshılar tárepinen tájiriybeler ótkerilip atırılǵanda;

máseleler sheshiw hám shınıǵıwlar atqarılıp atńrǵanda;

qızıqlı sorawlarǵa juwap berilip atırǵanda bilimlerdi ulıwma yamasa individual tekseriw bolıp tabıladı.

Tákirarlaw túrlerinen biri oqıwshılar bilimin awızsha esapqa alıw, ol hár bir sabaqta pútkil sabaqtı ulıwma soraw yamasa ayırım oqıwshılardan individual soraw kórinisinde ótkeriledi. Ulıwma sorawdıń qımbatı sonda, bunda juwap beriwge kóbirek sandaǵı oqıwshılardı tartıw hám klass penen itibarın ustap turıw múmkinshiligi boladı. Biraq ayırım sorawlarǵa alınǵan juwaplar hár bir oqıwshı bilimleriniń tereńligin anıqlawǵa múmkinshilik bermeydi hám olarǵa óz pikirlerin tuwri gúrriń formasında bayanlaw kónlikpelerin rawajlandırıwǵa irkilis beredi. Sol sebepli de individual soraw, yaǵnıy ayırım oqıwshınıń tuwri gúrrińi sorawdıń tiykarǵı túri esaplanadı.

Soraw processinde oqıtıwshı oqıwshılardıń bilimleri qanshelli anıqlıǵı hám ózlestirip alınǵanlıǵın, olardıń úyrenilip atırǵan jansız tábiyat ob'ektleri, ósimlik hám haywanlar tuwrısındaǵı oyda sawlelendiriw hám túsiniklerin qanshellilik tuwrı ekenligin anıqlaw kerek boladı. Soǵan kóre materialdı tek awızsha bayanlanıwı menen qánaatlanıp qalmaw kerek. Talap qılıw kerek, oqıwshılar juwaplarında baqlaw nátiyjelerinen paydalansın, óz gúrrińlerin oqıtıwshı materialdı túsindiriwde paydalanǵan keste, model hám basqa oqıw quralların kórsetiw menen birge alıp barsın.

Bólek oqıwshıdan sorawdıń pútkil klass penen bilimlerin bekkemlewge járdem beriwi múnásábeti menen klass penen itibarın hár bir juwapǵa qaratılıwına erisiw kerek. Klass penen itibarın aktivlestiriw ushın sorawdı pútkil klasqa beriw, keyin tayınlı oqıwshını juwapǵa shıǵarıw kerek. Bul barlıq oqıwshılar dıqqatların toplawǵa hám materialdı yadta qayta tiklewge májbúr etedi. Bunnan tısqarı juwap beretuǵın oqıwshı jol qoyǵan qáte hám uǵımsızlıqtı ońlaw, onıń juwabın toltırıw hám qosımsha sorawlar beriw ushın pútkil klasqa juwaptı gúzetip barıwdı usınıw kerek. Oqıtıwshı juwap berip atırǵan oqıwshını itibar beriw menen birge pútkil klasstı óz qadaǵalawı astında ustap turıwı kerek. Oqıwshılar itibarın bosanqılıǵın waqıtında bayqaw jáne onı qayta tiklew usılların tabıw, sheginiw háreketlerin waqıtında bayqaw hám jónge salıw oǵada zárúrli bolıp tabıladı.

Bilimlerdi jazba tekseriw. Tekseriwdiń bul túri sorawlarǵa jazba juwap beriw yamasa jazba tapsırma orınlaw formasında ótkeriledi. Jazba jumıslar ushın úyrenilgen ob'ektlerdi sanap beriw menen baylanıslı bolǵan:

tábiyaat hádiyseleri, landshaftlardıń ayırım elementleri hám adamlardıń xojalıq xızmetleri ortasındaǵı baylanıs yamasa óz-ara baylanıslılıqtı ashıp beretuǵın;

balalardıń tábiyattanıwlıq túsiniklerin úyrenip alǵanlıqların anıqlawshı;

tábiyaat daǵı baqlaw hám nátiyjelerdi tariyplewdi qaratǵan, tábiyiy ob'ekt yamasa processlerdi súwretler sızıw járdeminde súwretlew;

tábiyaat ob'ektlerin teńib alıw menen baylanıslı bolǵan sorawlar usınıs etiledi.

Mısal sıpatında «Atız ósimlikleri» teması (3-klass) boyınsha tekseriw jumısı ushın sorawlar keltiremiz: 1. Paxta miywesi ne dep ataladı? 2. G'allaning poyasi ne dep ataladı? 3. Palız ósimlikleriniń qaysıların bilesiz? 4. Júzim qanday kóbeytiriledi? 5. Jırtqısh qus qanday payda keltiredi?

Yaki jazba jumıs ushın tezis tipindegi programmalastırılǵan tapsırmalar, cifrlı diktantlar, programmalastırılǵan kartochkalardan paydalanılıwı múmkin.

Bilim, uqıp hám kónlikpelerdi bahalaw. Oqıwshılardıń awızsha juwapları olardıń bilimlerin sáwlelendiredi hám oqıtıwshı tárepinen hár bir oqıwshınıń qanday ózlestirip atırǵanlıǵın, ol oqıw materialın qanshellik iyelegenligin kórsetiwshi bahalar menen qádirlenedi. Sonıń menen birge olar málim dárejede oqıtıwdıń sapasın da anıqlaydı, sebebi oqıwshılar bilimi onıń tiykarǵı ólshewi bolıp tabıladı.

Bilimlerdi bahalaw intensivligin asırıw ushın bir neshe oqıwshılardan bir waqıtta soraw usılın qóllaw múmkin. Mısalı, bir oqıwshı klass aldında oqıtıwshıǵa juwap beredi, 2—3 oqıwshı doskada súwretler sızadı, bir neshe oqıwshı didaktik programmalastırılǵan kartochkalar menen isleydi.

Oqıwshılar bilimin bahalawda materialdı olar qanshellik anıq hám tuwri túsingenlikleri, juwaptıń anıqlıǵı hám tolıqlıǵı, sonıń menen birge onıń forması, yaǵnıy bilimdi bayanlawdıń izbe-izligi hám tuwrılıǵı esapqa alınadı. Tábiyattanıwlıq boyınsha oqıwshılar bilimlerin bahalawdıń ólshewlerin klasslar boyınsha keltiremiz.

1- klass. Birinshi klass juwmaǵında oqıtıwdıń aqırına kelip, balalar jıl mawsimleriniń xarakterli belgilerin; bir neshe puta, ot, ósimlikleriniń, jaqın átirap daǵı bir neshe haywanlardıń atların biliwleri hám olardı tanıy alıwları ; tábiyatda ózin tutıw qaǵıydaların biliwleri hám orınlawları kerek.

Birinshi klassta baha qoyılmaydı, biraq tabıslı juwaplar xoshametlentiriledi.

2- klass. Ekinshi klassta «5» bahası jıl mawsimleriniń ayırım belgilerin bilgenlerge; 3—4 terek, puta, ot ósimlikleri hám bólme ósimliklerin, sonıń menen birge qus hám shıbın-shirkeylerdiń 3—4 túrin bilgen hám ayırmashılıǵına bara alǵanlarǵa qóyıladı. Balalar, sonıń menen birge tábiyatda úzliksiz baqlawlar alıp barǵan hám olardı «Baqlawlar kúndeligi»de belgilengenler ete alǵan bolıwları; bólme ósimliklerin tuwrı suwara alıwları, olardı baǵıwdı biliwleri; jeke gigiena qaǵıydaların, kún hám awqatlanıw rejimin biliwleri hám de orınlawları kerek.

«4» bahası da «5» bahasındaǵı ólshewler boyınsha qóyıladı, biraq juwapda birpara anıq emesliklerge jol qoyılǵan boladı.

«3» bahası oqıwshı tábiyat daǵı óz baqlawların belgilengenler ete alıw, olar tuwrısında tuwri aytıp bere alıw uqıpların jetkilikli iyeley almaǵanında qóyıladı. Unamsız baha qoyılmaydı.

3-klass. «5» bahası óz jayında eń kóp tarqalǵan máwsimiy hádiyseler tuwrısındaǵı tolıq bilimlerge, olar tuwrısında sebep, aqıbet baylanısıwların kórsetiw menen hám óziniń tábiyat daǵı baqlawlarına súyene otirip gúrriń ete alıw uqıbına; óz jayında kóbirek tarqalǵan ósimlik hám haywanlar, olardıń jasaw sharayatları tuwrısında (sabaqlıq hám tábiyattı baqlaw kúndeligi kóleminde) gúrriń ete alıw uqıbına; óz jayındaǵı adamlardıń jıl mawsimleri boyınsha miynetleri tuwrısında aytıp bere alıw uqıbına qóyıladı. Oqıwshılar adam organizmi jáne onıń salamatlıǵın saqlaw tuwrısında anıq oyda sawlelendiriwge ıyelewleri, tábiyatda úzliksiz baqlaw aparıwları hám olardı baqlawlar kúndeliginde belgilengenler etip barıwları; hawa temperaturasın tuwrı o'lshey alıwları, gerbariylarni rásmiylestire biliwleri, kúndelik materialları boyınsha baqlawlarına juwmaq shıǵara alıwları kerek.

«4» bahasın qoyıwda da sol talaplarǵa ámel etiledi, biraq bunda azmaz uǵımsızlıqqa jol qoyılǵan boladı.

«5» hám «4» bahaları tek sabaqlıq materialın bilgenligine emes, bálkim sonıń menen birge oqıw -tájiriybe uchastkasındaǵı hám ekskursiya waqtındaǵı aktiv jumıslarına, gúzete alıwlarına hám tábiyattıń ózinen bilim ala biliwine de qóyıladı.

«3» bahası tábiyat tuwrısındaǵı uǵımsızlıq, uzuq bilimlerge, sebep-aqıbet baylanısların anıqlay almawına, tábiyattıń jergilikli hádiyseleri, ósimlik hám haywanları, tábiyatdaǵı adamlar turmısı tuwrısında bilim jetkilikli bolmaǵanda, tábiyatda baqlawlardı úzliksiz alıp barmaganda hám baqlawlar kúndeligin sistemalı júritpegende qóyıladı.

Unamsız baha qoyılmaydı.

4- klass. «5» baha programmanıń tiykarǵı temaları boyınsha anıq bilimlerge, plan menen kartanıń ayırmashılıǵına barıw, kompastan paydalanıw, jayında shapaq táreplerin ayırmashılıǵına barıw, óz úlkesi tábiyatı tuwrısında (sabaqlıq yamasa jergilikli úlketanıwlıq qollanbası kóleminde) sóylep beriw, óz baqlawlarınan ámelde paydalanıw uqıplarına, sonıń menen birge watanımız tábiyatı tuwrısında tuwrı, tolıq gúrrińge, hár túrlı zonalar tábiyatındaǵı sebep-aqıbet baylanısların kórsete alıwına; tábiyatqa ıqtıyatlıq munasábeti neden ibaratlıǵı hám kisiler tábiyattı qanday ıqtıyat qılıp atırǵanlıqlarini túsindire alıwına; ámeliy islerdi tuwrı orınlawı hám baqlawlar kúndeligin úzliksiz júrgiziwine qóyıladı.

«4» bahası sol bilimler ushın qóyıladı, biraq juwap beriwde onsha úlken bolmaǵan uǵımsızlıqqa jol qoyılǵan boladı.

«3» bahası bilimlerdiń uǵımsızlıǵı, tolıq bolmaǵanlıǵı, oqıw materialın bos ekenligi, gúrrińde óz baqlawlarınan paydalana almaǵanlıǵı hám ámeliy islerdi hám baqlawlar kúndeligi júrgiziwdi sapasız atqarlıǵi ushın qóyıladı.

«2» bahası oqıwshı kerekli zattı tabaalmaǵan jáne onıń qásiyetlerin tuwrı táriypley almaǵan, sonıń menen birge sol gruppanıń xarakterli belgilerin kórsete almaǵan, hádiyselerdi túsindirealmaǵan hám anıq mısallar keltirealmaǵan, tájiriybe ótkerealmaǵan hám juwmaqlardı ańlay almaǵan jaǵdaylarda, sonıń menen birge ol juwabında aljasqanda, biraq materialdı túsingende qóyıladı.

«1» bahası oqıwshı pútkilley juwap bermegen yamasa «shamamenen » juwap bergen, materialdı túsinbegen jaǵdaylarda qóyıladı.

Oqıtıwshı bul normalardan paydalana barıp, hár oqıwshınıń individual qásiyetlerin, onıń oqıw materialın ózlestiriw degi háreketlerin, óziniń kemshilikleri hám qıyınshılıqlardı jónge salıw qılıw qábiletin esapqa alıwı zárúr.

Baha klasstaǵı yamasa orınlardaǵı anıq ámeliy jumıs ushın da qoyılıwı múmkin. Bunda jumıstıń izbe-iz hám puqta atqarılıwı, oqıwshınıń ǵárezsizlik dárejesi, alınǵan juwmaqlardıń tuwrılıǵı, olardı ańlatıla alıwı esapqa alınadı. Keminde ayda bir ret oqıwshılardıń baqlawlar kúndeligindegi jumıslar bahalanadı. Bunda baqlawlardıń ǵárezsizligi, waqıtında ótkerilgenligi, hawa rayın dizimnen ótkeriw tuwrılıǵı esapqa alınadı. «Baqlawlar kúndelikleri» de oqıwshılar jol qoyǵan orfografiya qáteleri álbette dúzetiledi, biraq tábiyattanıwlıq boyınsha baha qoyıwda esapqa alınbaydı. Oqıw sheregi yamasa jılı ushın juwmaqlawshı baha qoyıwda oqıwshı programma talaplarında kórsetilgen bilim, uqıp hám kónlikpelerdi qanshelik iyelegenliklerin esapqa alıw kerek. Bunda oqıwshılardıń awızsha juwapları, olardıń ámeliy iskerligi hám baqlawlar kúndeligin júrgiziw sapası esapqa alınadı.

Tábiyattanıwlıq boyınsha dápter tutıw. 1-klasstan baslap oqıwshılar átirap álem menen tanısıwǵa baylanıslı dóretiwshilik jumıslar ushın dápter tutıwları kerek. Bul olarǵa gúzetiwshenliklerin rawajlandırıwǵa hám tábiyaat tuwrısındaǵı bilimlerin sistemalastırıwǵa járdem beredi. Dápterlerde tiykarǵı orındı kóbinese oqıwshılardıń úy wazıypası retinde ǵárezsiz chizgan súwretleri iyeleydi.

Súwret sızıw yamasa sorawlarǵa juwap formasında jazıwlar qılıw ushın oqıwshılar materialdı aldınan ózlestirgen bolıwları kerek. Birinshi yarım jılında oqıwshılar hesh nárse jazbaydilar, tek súwret sızadılar, oqıw jılınıń ekinshi yarımında olar sol súwretler astında qısqasha jazıwlar etediler. Xat-sawatqa úyretiwdiń alipbe dáwirinde oqıwshılar park hám qıyabanlardıń terekleri menen tanısıw maqsetinde ótkerilgen ekskursiyadan keyin hár túrlı forma daǵı japıraq plastinkaların qaǵaz betine qoyıp, onıń átirapın súwret formasında sızadılar. Keyin olar bargni qaray shıǵadılar jáne onıń tishli, súyri-sopaq, kesik arqalı, bargda tamırlardı jaylanıwı, bandi súwretlerin sızadılar, sızılǵan bargga boyaw berediler. Ǵárezsiz súwret chiza alatuǵın oqıwshılar bargni qaǵaz betine qo'ymasdan súwret sızadılar. Sızılǵan súwret janına bargning ózin jabıwtırıw múmkin. Ekinshi yarım jılda oqıwshılar súwretler tiyine «CHinor bargi», «Terak bargi» sıyaqlı jazıwlar etediler. Jıl mawsimleri tuwrısındaǵı gúrrińler o'qilgandan keyin oqıwshılar pútkil pátni sızıwları múmkin. Qandayda bir ósimlikti baqlaw waqtında oqıwshılar itibarın ósimliklerdiń rawajlanıwı menen