Elektroakustika

Nurlatgichlarning 
yo‘nalganligi
. 
Avval 
cheksiz 
ekranda 
joylashtirilgan birinchi ikki turdagi nurlatgichlarning yo‘nalganlik 
xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Nurlatgichning diametri bo‘yicha bir 
bo‘lakchani ajratib olamiz va uni d uchastkalarga bo‘lamiz (6.5 - rasm). 
Ikkita holatni ko‘rib chiqamiz: 
1. Kuzatuv nuqtasi akustik o‘qda (Θ = 0), r » R masofada 
joylashgan. Uchastkalarning alohida nuqtalaridan kelayotgan tovush 
to‘lqinlari, amalda bir xil yo‘l bosadi, demak ularning fazalari ham bir 
xil. Kuzatilayotgan nuqtadagi umumiy tovush bosimi r
0Σ
, r
i
nuqtadagi 
bosimlarning arifmetik yig‘indisiga teng



n
1
i
0
p
p
, 
bunda, n - uchastkalar soni. 
2. Kuzatuv nuqtasi akustik markazidan bir xil masofada Θ burchak 
ostida joylashgan. Endi tovush to‘lqinlari alohida uchastkalardan turli 
masofani bosib o‘tadi. 

---

157 
6.5- rasm. 1 va 2 turdagi nurlatgichlarning yo‘nalganligiga oid 
Masalan, 1 va 2 nurlar farqi Δg=dsinΘ tashkil etadi. 
Nurlar o‘rtasidagi faza siljishi : 







sin
d
2
r
k
ga teng. 
Kuzatilayotgan nuqtadagi umumiy bosim r
Θi
bosimlarning 
geometrik yig‘indisiga teng bo‘ladi














3
j
l
2
j
l
j
l
l
e
p
e
p
e
p
p
p
Buni vektorlar diagrammasi ko‘rinishida taxlil qilib chiqamiz. 
Natijalovchi vektor birinchi vektorning boshlanishini oxirgi vektorning 
uchi bilan bog‘laydi. Formuladan ko‘rinib turibdiki, to‘lqin tushish 
burchagi oshishi bilan siljish faza burchagi osha boradi, yig‘indi bosim 
esa kamayadi. 
Ammo siljish fazasi d/λ ga ham bog‘liq. Past chastotalarda d<<λ
 
va 
d/λ ≈0. Demak, to‘lqin nurlari o‘rtasida faza siljishi bo‘lmaydi. Bu d/λ 
nisbati qanchalik katta bo‘lsa, faza siljishi ham shunchalik katta bo‘ladi. 
Yig‘indi bosim to‘lqin tushish burchagi oshgan sari kamaya boradi va 
nurlatgich yo‘nalganlik xususiyatiga ega bo‘la boshlaydi. 
6.7-rasmda 
nurlatgichning 
past 
va 
yuqori 
chastotalardagi 
yo‘nalganlik diagrammasi keltirilgan.
3 - turdagi nurlatgichning yo‘nalganlik diagrammasiga kelsak, 6.8-
rasmdan ko‘rinib turibdiki, nurlatuvchi porshen joylashgan yuzada (AA 
yuzasi) nurlanish har qanday chastotada ham bo‘lmaydi. AA yuzadagi 
har qanday nuqtagacha ikkala to‘lqin uchun masofa bir xil, ya’ni r
1
= r
2
. 

---

158 
To‘g‘ri va teskari to‘lqinlar o‘rtasidagi faza nolga teng, faqat 
boshlang‘ich siljish π
 
ga teng. Shuning uchun AA yuzasidagi har qanday 
nuqtada to‘lqinlar teskari fazada to‘qnashadi va bir-birini «so‘ndiradi». 
AA yuzaga perpendikulyar yuzada nurlanish samaradorli bo‘ladi. 
kR « 1 bo‘lganda, yo‘nalganlik diagrammasi sakkizsimon shaklda 
bo‘ladi: D(Θ) = sosΘ. R > λ
 
yo‘nalganlik diagrammasi bir tomonlama 
yo‘nalgan nurlatgichlardan kam farq qiladi. Shuni aytish lozimki, 
yo‘nalganlik diagrammasi har doim nurlatgich yotgan yuzaga simmetrik 
bo‘ladi. 
6.6 - rasm. Turli uchastkalardagi tovush bosimlarni qo‘shishga oid 
 
6.7-rasm. 1 va 2 turdagi nurlatgichlarning past va yuqori 
chastotalarda yo‘nalganlik diagrammasi 

---

159 
6.8 - rasm. 3 turdagi nurlatgichning yo‘nalganlik xususiyatlariga oid