Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qonuni. Kulon qonuni. Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (si) va sgs birliklar sistemasidagi birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, hajmiy va sirtiy zichliklari. Reja

Kulon  qonunidagi  proporsionallik  koeffitsiyentini  tushuntirish,  SI  va 
SGS  birliklar  tizimidagi  ko’rinishlarini  yozish. 
Kulon 
qonunidagi 
proporsionallik koeffitsiyenti f ni aniqlash uchun biz biror aniq birliklar sistemasini 
tanlashimiz  lozim.  Har  qanday  birliklar  sistemasi  bir-biriga  bog’liq  bo’lmagan 
holda  tanlanadigan  biror  sondagi  asosiy  birliklardan  va  hosilaviy  birliklar 
majmuidan  iborat.  Hosilaviy  birliklar  asosiy  (yoki  boshqa  hosilaviy)  birliklardan 
muayyan  fizikaviy  qonunlarni  ifodalaydigan  va  o’lchov  birligi  aniqlanishi  kerak 

---

bo’lgan  berilgan  fizikaviy  kattalikni  boshqa  o’lchov  birligi  oldindan  ma’lum 
bo’lgan  kattaliklar  bilan  bog’laydigan  tegishlicha  tanlangan  munosabatlar 
yordamida  hosil  qilinadi.  Biror  hosilaviy  birlikni  aniqlashda  foydalaniladigan 
bunday  har  bir  munosabatni  shu  birlik  uchun  aniqlovchi  munosabat  deb  ataymiz.  
Fizikada  hozirgacha birliklarning  absolyut  SGS sistemasi  (mexanikaviy, elektr va 
magnit  sistemalar)  ko’p  ishlatiladi.  Bu  sistemada  uchta  asosiy  birlik:  uzunlik 
(santimetr),  massa  (gramm),  va  vaqt  (sekund)  olingan.  Bu  sistemada  kuch  birligi 
sifatida  dina  olinadi.  Agar  masofa  r  ni  sm  da,  kuch  F  ni  esa  dina  hisobida 
o’lchasak,  u  holda  Kulon  qonunida  yagona  birlik  –  zaryadning  o’lchov  birligi 
noaniq  bo’ladi.  Shuning  uchun  bu  birlikni  shunday  tanlash  kerakki,  bunda  f=1 
bo’lsin,  ya’ni  Kulon  qonuni  eng  soda  shaklni  olsin.  Zaryadning  bunday  birligi 
zaryadning  absolyut  elektrostatik  birligi  deb  ataladi.    (2.1)  formulada  r  =  1, 
 
 
   
 
   
 deb faraz qilib, F = 1 ni olamiz. Bu degan so’z, zaryadning absolyut 
elektrostatik  birligi  shunday  zaryadki,  u  vakuumda  o’ziga  teng  bo’lgan,  1  sm 
uzoqlikdagi  zaryadga  1  dina  kuch  bilan  ta’sir  qiladi  demakdir.    Agar  absolyut 
elektrostatik  birliklarda,  kuch  dina  hisobida,  masofa  esa  santimetr  hisobida 
o’lchansa, u holda Kulon qonuni (2.1) quyidagi shaklni oladi:
 
   
 
 
 
 
 
 
.          
 
              (3.1) 
 
 
   Asosiy birliklar sifatida santimetr, gramm va sekundni tanlab va zaryadning 
absolyut elektrostatik birligidan foydalanib, barcha elektr va magnit kattaliklarning 
o’lchov  birliklarini  aniqlash  mumkin.  Biz  ular  bilan  keyin  tanishamiz.  Bunday 
birliklar sistemasini absolyut elektrostatik Sistema deyiladi va SGSE simvol bilan 
belgilanadi.    Shunday  qilib,  SGSE  sistemasida  zaryad  birligi  hosilaviy  birlikdir. 
Kulon  qonuni  formulasi  uning  uchun  aniqlovchi  formula  bo’ladi.  Bundan  buyon 
biz  hosilaviy  birliklarning  umum  qabul  qilingan  usulda  belgilanishidan 
foydalanamiz.  Buning  uchun  berilgan  kattalikni  aniqlovchi  formula  orqali 
ifodalaymiz  va  olingan  ifodaga  undagi  fizikaviy  kattaliklar  o’rniga  ularning 
o’lchov birliklarini qo’yamiz. Masala, (3.1) dan quyidagiga ega bo’lamiz: 

---

      
 
 
 
 
 
 
(3.2)   
 
  Shuning uchun    1 SGSE – zaryzd birligi = 1 sm*
    
 
 
.   
 Hosilaviy  birliklarni  bunday  belgilash  usuli  qulay,  chunki  bu  belgilash 
ularning  o’lchamligini  aniqlaydi,  ya’ni  sistemaning  boshqa  birliklari  o’zgarganda 
berilgan  fizikaviy  kattalikning  o’lchov  birligi  qanday  o’zgarishini  ko’rsatadi. 
Masala,  keltirilgan  ifoda  uzunlik  birligi  a  marta  va  kuch  birligi  b  marta  ortganda 
zaryad  birligi   
  
 
 
⁄
  marta  ortishini  ko’rsatadi.    Hosilaviy  birliklarni  asosiy 
birliklar  orqali  ham  ifodalash  mumkin.  Masalan,  1  dina=1  gr*sm*
   
  
 
ekanligini hisobga olib, quyidagini olamiz: 
   1 SGSE – zaryad birligi = 1 
  
 
 
⁄
  
 
 
⁄
   
  
 .