belgilab boriladi. Mexanikadan ma’lumki, buralish deformatsiyasida (qaytuvchi
elastic deformatsiyalar soxasida) buralish burchagi aylantiruvchi kuch momentiga
proporsional: biz tolaning buralish burchagini necha marta orttirganimizni bilgan
holda kuch momenti necha marta ortganini aniqlaymiz, bundan shayin sharchasiga
ta’sir qiluvchi kuchni ham aniqlashimiz mumkin. Bu tajribalar natijasida Kulon
quyidagi xulosaga keldi: ikki nuqtaviy zaryadning o’zaro ta’sir kuchi ularni
birlashtiruvchi chiziq bo’yicha yo’nalgan bo’lib, zaryadlar orasidagi masofaning
kvadratiga teskari proporsional:
(1)
Sharchalar orasidagi o’zaro ta’sir kuchi sharchalar zaryadining miqdoriga
ham bog’liq. Bu bog’lanishni quyidagi tajriba yordamida yordamida aniqlash
mumkin. Agae A va B sharchalardan biriga o’lchamlari xuddi shunday bo’lgan,
lekin zaryadlanmagan sharchani qisqa vaqt tekkizib olinsa, ikkala sharchaning
aynan birdayligi tufayli zaryad ular o’rtasida teng taqsimlanadi. Endi ularning
birida dastlabki zaryadning faqat yarmi bo’ladi.
Masofa o’shanday bo’lishiga
qaramasdan A va B sharlar orasidagi o’zaro ta’sir kuchi ikki marta kamayadi. Buni
takrorlab, sharcha zaryadini ikki, to’rt va hokazo marta kamaytirish va o’zaro ta’sir
kuchi har qaysi sharchaning zaryadiga proporsional ekanligiga ishonch hosil qilish
mumkin. Bu masalani quyidagi tarzda aniqroq tadqiq qilish mumkin. A va B
sharchalarga biror (noma’lum) zaryad beramiz va biror ma’lum masofada ular
orasidagi o’zaro ta’sir kuchi
ni yana o’lchaymiz. Agar endi A sharcha
zaryadini ixtiyoriy tarzda o’zgartirsak va A sharchaning B va V sharchalar bilan
o’zaro ta’sir kuchini yana o’lchasak, unda tajriba
:
kuchlar nisbati ikkala
holda ham bir hil, ya’ni A sharchaning zaryadi kattaligiga bog’liq emasligini faqat
B va V sharchalarning zaryadlarigagina bog’liq demakdir, binobarin, uni ikkala
sharchaning zaryadlari kattaligi nisbatiga
teng deyish mumkin, yani
(2)
Bu munosabat ikki zaryad kattaliklari nisbati ta’rifidan iborat va u
zaryadlarni taqqoslash usulini ko’rsatadi. Olingan natija o’zaro ta’sir kuchi
sharchalardan biri (A) ning zaryadiga proporsionalligini ko’rsatadi. Bu tajribada
ikkala sharcha ham teng huquqli bo’lgani sababli undan o’zaro ta’sir kuchi
va
zaryadlarning har birining kattaligiga proporsionalligi kelib chiqadi. Shunday
qilib, ikki nuqtaviy zaryadning o’zaro ta’sir kuchi quyidagiga teng:
(2.1)
Bu yerda f – proporsionallik koeffitsiyenti bo’lib, zaryad, masofa va kuchlar
o’lchov birliklarining tanlanishiga bog’liq. Kuchning kattaligigagina emas, balki
uning yo’nalishini ham ifodalash uchun Kulon qonunini vector shaklda yozib
ko’rsatish mumkin:
=f
,
(2.1a)
Bunda
– zaryad 2 ga zaryad 1 tomonidan ta’sir qilayotgan kuch vektori,
– zaryad 1 dan zaryad 2 ga yo’nalgan radius-vektor. Kulon tajribalari teskari
kvadratlar qonunining yagona isbotidan iborat emas, albatta. Hozirgi vaqtda Kulon
qonunining juda katta masofalar
uchun ham, juda kichik masofalar uchun ham juda
aniq bajarilishini tasdiqlovchi ko’pgina boshqa eksperimental ma’lumotlar bor.
Jumladan, atom hodisalari tadqiqoti Kulon qonuni hatto
sm gacha
tartibidagi masofalarda ham o’rinli deb xulosa chiqarishga imkon beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: