Elektr yuritmalarini ishga tushirish. Reja: Elektr yuritmani avtomatik boshqarish va himoya vositalari. Elektr yuritmala haqida tushuncha

Elektr yuritmalarning aylanish tezligini rostlash.
Elektr yuritmalarini ishga tushirish. 
Reja:
1. Elektr yuritmani avtomatik boshqarish va himoya vositalari.
2. Elektr yuritmala haqida tushuncha.

Avtomatika-fan va texnikani texnologik jarayonlarni inson ishtirokisiz boshqarish asosoari va nazariyasini o`z ichiga olgan sohasidir. Avtomatlashtirish natijasida aqliy va jismoniy mehnat orasidagi farq bartaraf qilindi, mehnat unumdorligi ortgan holda mahsulot tan narxi kamayadi.

Zamonaviy avtomatika qurilmalari odam ishtirokisiz nazorat va himoya qilishni, avtomatik boshqarishni hamda rostlashni amalgam oshiradi.
Avtomatik qurilmalar quyidagi asosiy elementlardan tashkil topgan: datchiklar, kuchaytirgichlar, relelar, ijrochi organlar va boshqalar.
Avtomatlashtirilgan elektr yuritma deb boshqarish apparatlari bilan avtomatik ravishda ishga tushiriladigan, to`htatiladigan yoki ma`lum tezlikni o`zgartirmay saqlab turadigan yuritmaga aytiladi. Texnologik talablarga ko`ra tezligi majburiy ravishda o`zgartoroladigan yuritma rostlanadigan elektr yuritma deb ataladi. Avtomatlashtirilgan va rostlanadigan elektr yuritmalarda va yuqoridagi asosiy qismlar (elektrodvigatellar, uzatmalar, boshqarish vositalari) dan tashqari datchiklar ham bo`lishi mumkin.



Elektr yuritmani avtomatik boshqarish va himoyalash vositalari.
1. Kontaktorlar va magnitli ishga tushirgichlar elektromagnit apparatlari hisoblanib, ular elektrodvigatellarni avtomatik bohqarish uchun ishlatiladi. Ular elektrodvigatellarni kuchlanish yo`qolganda, 50…60% gacha pasayganda avtomatik ravishda tarmoqdan uzib qo`yadi.
Magnitli ishga tushirgichlar – maxsus konstruksiyali kontaktorlar hisoblanadi.
Magnitli ishga tushirgichlar noverersiv va reversiv bo`ladi. Reversiv magnitli ishga tushirgichlar yordamida elektrodvogatellar ishga tushirilibgina qolmay balki eskari tomonga ham aylantiriladi.
2. Eruvchan saqlagichlar elektr qurilmalari va elektrodvigatellarni qisqa
tutashuv tokidan hamda ortiqcha yuklanishdan saqlaydi. Saqlagichlarni uzuvchi qismi bo`lib uni eruvchan qo`ymasa (mis, qo`rg`oshin) hisoblanadi. Qisqa tutashuv yoki ortiqcha yuklama sodir bo`lganda eruvchan quyma erib ketadi, natijada tarmoq uziladi. Saqlagichlarni sxemalaridagi shartli belgisi:
3.Issiqlik relelari elektro qurilmalarni davomli ortiqcha yuklanishdan saqlaydi.
Issiqlik relesi umumiy ko`rinishda zanjirga ketma-ket ulangan qizitgich hamda bimetall plastinka (invar-latun) va kontaklardan iborat. Ortiqcha yuklama sodir bo`lganda qizitgichdan ortiqcha tok o`tib undan chiqqan issiqlik bimetall plastinkani egilishiga sabab bo`ladi va u richaglar yordamida kontaklarni uzib qo`yadi. Kontaklar dastlabki holiga “qaytarish” tugmasini bosish orqali yoki bimetall plastinkani sovigandan so`ng o`z o`zidan qaytish mexanizmi yordamida avtomatik ravishda qaytadi. Hozirgi paytda elektro dvigatellar cho`lg`amlarni ortiqcha qizishdan himoyalsh zamonaviy qurilmadir: UVTZ-1, UVTZ-4B kabi yarimo`ztkazgichli qurilmalar yordamida bajarilmoqda.
1-chizmada elektrodvigatellarni noreversiv magnitli ishga tushirgich yordamida tarmoqqa ulash sxemasi ko`rsatilgan. Sxemada saqlagichlar hamda issiqlik relelari ulanishlari ko`rsatilgan.
4. Avtomatik uzgichlar (AP50, AK63, A1000, AE2000) elektr qurilmalariqo`l bilan ulan ungani hamda ortiqcha yuklama va qisqa tutashuv sodir bo`lganda avtomatik ravishda uzib qo`yish uchun ishlatiladi.
Avtomatik uzatgichdagi issiqlik ajratgichlari elektr qurilmalarini ortiqcha yuklamada ishlashdan saqlaydi, elektromagnit ajratgich esa qisqa tutashuv tokidan saqlaydi. Issiqlik ajratgichlari sozlanadi. Ajratgichlarni tuzilishi 2-rasmda ko`rsatilgan. 2-rasm. Aralash ajratgichni sxemasi: 1-kontakt; 2-kalit; 3-cho`lg`am; 4-yakor; 5-bimetall plastinka; 6-qiziqticg; 7-prujina.
Zanjirda qisqa tutashuv sodir bo`lganda yakor 4 cho`lg`amga tortilib richag ta`sirida kalitni ochib kontaktni uzib qo`yadi. Ortiqcha yujlama sodir bo`lganda esa bimetall plastinka egilib richag orqali kontaktni uzib qo`yadi.
5. Datchiklarni vazifasi fizik kattaliklarni o`lchanishi, masofaga uzatilishi, hamda boshqarilishi, nazorat qilinishi oson bo`lgan kattaliklarga aylantirish uchun hizmat qiladi. Avtomatik qurilmalarda bunday kattaliklar asosan elektr kattaliklar (tok, kuchlanish, EYUK, zaryad)ga aylantiriladi. Datchiklar ikki turga bo`linadi: parametrik va generatorli. Parametrli datchiklarda fizik miqdorlarni o`zgarishi elektr miqdorlarini o`zgarishi olib keladi. Generatorli datchiklarda esa fizik miqdorlarni o`zgarishi elektr zanjirda EYUK hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Masalan haroratni kuchaytirilishi termoEDS hosil bo`ladi.
Parametrik datchiklarni ishlashini ko`rib chiqamiz.
Tenzometrlar esa deformasiya ta`sirida o`z qarshiligini o`zgartiradi (4-rasm) 5 va 6 rasmlarda induktiv va sig`im datchiklari ko`rsatilgan. Bunday datchiklar tashqi kuch P ta`sirida induktiv qarshilik (5-rasm) va sig`im qarshiliklari o`zgarib zanjir tokini o`zgarishiga sabab bo`ladi.
5-rasm. Induktiv datchikni tuzilishi.
Generatorli datchiklarda termopara va o`zgarmas tok mikromashinalari kiradi. Mashina tezligini o`zgarishi induksiyalanadigan EYUK miqdorini o`zgarishiga olib keradi.
Avtomatlashtirilgan elektr yuritmani boshqarishda ko`rsatib o`tilganlardan tashqari kuchaytirgichlar, stabilizatorlar, relelar ham qo`llanishlari mumkin.
Kuchaytirgichlarni vazifasi datchikka kelayotgan kuchsiz signallarini kuchaytirib ijrochi qurilmaga uzatishdir.
Kuchaytirgichlar lampali, yarimo`tkazgichli, magnitli, elektr mashinali turlarga bo`linadi. Kuchaytirgichlarni asosiy parametrlari uni kuchaytirish koeffisientidir.
Bu erda P_chiq, P_kir kuchaytirgichni kirish va chiqish quvvatlari. Stabilizatorni vazifasi parametrlarni ma`lum chegarada ishlab turishdir.
Relelarni vazifasi kirish signallarni ma`lum miqdorga etganda chiqish signali sakrab o`zgarishini ta`minlashdir.
Elektr yuritma deb elektr energiyani mexanik energiyaga o’zgartirish va mashina-mexanizmlarning ishchi organlarini xaraktlantirish uchun xizmat qiladigan elektr qurilmaga aytiladi. Eoektr yuritma bir necha qismlardan tuzilgan bo’ladi.
O’zgartiruvchlarga transformator, o’zgaruvchan tokni o’zgarmasga aylantiradigan to’g’rilagich, o’zgarmas tokni o’zgaruvchanga aylantiradigan invertor, chastota o’zgartirgich va b. kiradi.
Elektr dvigatellarning turlari mustaqil qo’zg’atishli o’zgarmas tok dvigateli, parallel qo’zg’atishli o’zgarmas tok dvigateli, parallel qo’zg’atishli o’zgarmas tok dvigatelllari, ketma-ket qo’zg’atishli o’zgarmas tok dvigatellar, aralash qo’zg’atishli o’zgarmas tok dvigatellari, qisqa tutashgan rotorli va faza rotorli asinxron dvigatellar, sinxron dvigatelar. Bularning har biri o’zining elektromexanik xususiyatlariga ega .Bular elektr energiyani mexanik energiyaga o’zgartiradi.
Boshqarish tizimi elektr yuritmani boshqarish va elektr yuritma orqali mexanizmlarni boshqarish uchun xizmat qiladi. Boshqarish tizimi elektr apparatlar va avtomatlashtirish vositalaridan tuziladi.
Uzatuvchi qism mexanik energiyani elektr dvigateldan mexanizmga uzatish uchun xizmat qiladi. Reduktorlar, remenli uzatmalar, zanjirli uzatmalar, gidromufta, asinxron mufta, yarim muftalar. bunga misol bo’ladi.
Mexanik energiyani taqsimlanishi bo’yicha elektr yuritmalar guruxli elektr yuritmalarga, bir dvigatelli elektr yuritmalarga ko’p dvigatelli elektr yuritmalarga bo’linadi.
Guruxli elektr yuritmalarda bir dvigatel bir necha mexanizmlarni xarakatlantiradi. Xarakat transmissiya orqali uzatiladi. Bunda energiya yo’qotilish katta bo’lgani va noqulay bo’lgani uchun xozirgi zomonda qo’llanilmaydi.
Bir dvigatelli yuritmalarda aloxida mexanizm uchun aloxida dvigatel qo’llaniladi. Bunday elektr yuritmalar kon korxonalarida keng qo’llaniladi. Misol uchun konveyerlar, ventilyatorlar, nasoslar va b.
Ko’p dvigatelli yuritmalarda bir mashinaning aloxida ishchi organlari aloxida dvigatellar orqali xarakatlantiriladi. Misol uchun elskavatorlar, burg’ulash mashinalar va b. elektr yuritmalari.
Ochiq kon korxonalarida keng tarqalgan har turli ekskavatorlarda (cho’michli, rotorli, qadamlovchi), bug’rulash qurilmalarida, transport vositalarida (elektrovoz, konveyerlar, avtomobilь), nasos va ventilyatorlarda har hil kuchlanishli, har xil quvvatli, har xil ko’rinishdagi o’zgarmas va o’zgaruvchi tok yuritgichlar qo’llanadi.
P seriyadagi o’zgarmas tok yuritgichlari maxsus ko’rinishda ekskavatorlar E (ekskvator uchun) belgisi bilan ishlab chiqariladi. Bularga misol qilib PE-82, PE-22, MPE, DPV yuritgichlarni ko’rsatish mumkin.
O’zgaruvchan tok yuritgichlariga misol qilib, umuseriyaga mansub A2, AO2, AK, MT, MTK yuritgichladan tashqari, maxsus 4A seriyadagi yuritichlar keng qo’llanadi.
Maxsus ko’rinishdagi o’zgaruvchan tok yuritgichlarga misol qilib AE, SDEU, SDE, MS, MSE, MS elektr mashinalarni ko’rsatish mumkin. Yer osti kon korxonalarining qazib oluvchi, lahimlarni o’tuvchi, yuklarni tashuvchi, yuklovchi kabi mashinalari maxsus yuritgichlar bilan jihozlanadi. Bu yuritgichlar o’zining tuzilishi, o’rnatiladigan joyi va ish mashinasiga o’rnatish usullari bilan bir biridan farq qiladi. Yer osti kon korxonalarida EDK, EDKO, EDKOR, EKV, EDKOF, VAO, VAOT, VLOM, VLOK, VR, VRT, VRP, VRM, MA36, “Ukraina ” kabi o’zgaruvchan, EDR, ET, JP-12 kabi o’zgarmas tok yuritgichlarni uchratish mumkin. q.t.r. 4A seriyadagi, asinxron mashinalar, ko’tarish mashinalariga o’rnatilgan faza rotorli MT, MTN, MTK, MTKN turidagi yuritgichlar, yumshoq tavsifli AR turidagi asinxron yuritgichlar, SDN, SDS, SM, STM, MSP kabi, kuchlanishi 3-10 kV li, quvvati 800-15000 kVt li, aylanish soni 300-1000 ayl/min qiymatli sinxron yuritgichlar, sekin harakatlanuvchi D seriyadagi yuritgichlar qo’llanadi.
Elektr dvigatellar sxemalari.

-mustaqil qo’ztishli o’zgarmas tok dvigateli

- parallel qo’zg’atishli o’zgarmas tok dvigateli

-ketma-ket qo’zg’atishli o’zgarmas tok dvigateli

-aralash qo’zg’atishli o’zgarmas tok dvigateli

-qisqa tutashgan rotorli asinxron dvigatel

-faza rotorli asinxron dvigatel

-sinxron dvigatel
Birinchi elektr dvigatel akademiklar B.S.Yakobi va E.X.Lentslar tomondan 1838 y.ixtiro qilingan. Bu bir ot kuchiga ega o’zgarmas tok dvigateli bo’lgan va undan qayiqni xaraktlantirish uchun qo’llanilgan. O’n to’qqizinchi asr oxirlarida rus injeneri M.O.Dolivo-Dobrovolьskiy uch fazali o’zgaruvchan tok tizimini va asinxron dvigatelni ixtiro qiladi.
Bular ixtiro qilinguncha konchilik korxonalarida odamlar qo’l kuchlaridan foydalanganlar. Keyinchalik hayvonlarni ishlatishgan.Bundan keyin suvning kuchidan, bug’ning kuchidan foydalanishgan.
Konchilik sanotida elektr yuritmalar 19–asrning oxirlridan boshlab qo’llanilgan. Dastlabki vaqtda ular ko’tarish qurimalarida, nasoslarda , lebedkalarda qo’llanilgan.
Elektrotexnik sanoatning rivojlanishi natijasida elektr dvigatellar ham takomillasha borgan. Konchilik korxonalari ham rivojlanib turli mexanizmlar qo’llanila boshlangan. Bularni ishlatish uchun o’zgarmas tokli, asinxron va sinxron dvigatelli elektr yuritmalar qo’llanila boshlaydi. Xozirgi zamonda konchilik korxonalarini elektr yurimalarsiz tasavvur qilish qiyin. Qo’llaniladigan mexanizmlarning talablariga mos keladigan turli xildagi elekt yuritmalar qo’llaniladi. Ularning aksariyati avtomat ravishda boshqariladi. Elektr yuritmalarning korxonalarda keng qo’llanishi, elektr yuritmalarni nazariy asoslarini yaratishga olib keladi. Birinchi bo’lib elektryuritmalar nazariyasi prof. M.A.Rinkevichning “Mexanik energiyani elektr energiya yordamida taqsimlash” kitobida keltiriilgan va konchilik pof. V.K. Popov.A.G. Golovan va boshqalar tomnidan kengaytirilgan va rivojlangantirilgan.
Elektryurimalar nazariyasi haqida yana O’zbekiston FA Enegetika instituti olimlarning TDTD olimlarning va oqsoqol olim professor M.Z. Homudxonovning ilmiy ishlarida keng to’xtalib o’tildi.