|
2-amaliy mashg‘ulot
Energetika va atrof-muhit. Energetikaning fan va texnika rivojidagi ahamiyati.
Energetika insoniyat jamiyati ta’sir doirasidagi katta global tazim hisoblanadi.
"Energetika" va "Energetika fanlari" tushunchalari anchadan beri qoʻllanib kelinadi, lekin hozirgi davrda ularga jamlanadigan fikr tugallangan deb hisoblash toʻg‘ri emas.
Energetika yoki ernergetik tizim tushunchasi ostida energetika manbalarini barcha turlarini olish, oʻzgartirish, taqsimlash va xalq xoʻjaligida ishlatish uchun tuzilgan tabiiy va sun’iy (inson tomonidan yaratilgan) tizimlar birligini tushuniladi.
Bunday tizimlar birligi, ularni toʻg‘ri (uzluksiz chiziq) va teskari (ketma-ket chiziq) bog‘liqligi, 1-rasmda koʻrsatilgan. Bunda energetikaga tizimli yondashish uqtiriladi, ya’ni u boshqa katta tizimlarni tizimosti qismi sifatidagi katta tizim deb qaraladi.
Bundan tashqari katta tizimning har qaysi tizimosti qismi oʻz navbatida katta tizim hisoblanadi.
Bu chizmada ham energetikaning hamma qismlari va ularning bog‘liqligi, ularda sodir boʻlayotgan jarayonlar, energiyani uzatish va uning iste’moli, ishlash talablari, tabiat va biosfera bilan bog‘liqligi, ijtimoiy hayotga, madaniyatga va mamlakat rivojlanish darajasiga bog‘liqligi koʻrsatilgan.
Energetika insoniyat hayotida katta oʻrin egallaydi. Uning rivojlanish darajasi, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari va ilmiy-texnika taraqqiyoti darajasini belgilaydi. Hozirgi zamonda energetikaning oʻrni beqiyos va energetikasiz zamonaviy hayotni tasavvur etish qiyin.
Energetikani hozirgi koʻrinishda va undan ham rivojlangan koʻrinishlarida uchala tomondan qaralish kerak. Ular texnik, ijtimoiy- siyosiy va biosfera yoki erologik koʻrinishlari.
Energetika rivojlana borgan sari uning uch jihati katta global tizimda va uning ayrim nimtizimlarida, masalan, elektr energetikasi, issiqlik ta’minoti va hakozolarida namoyon boʻla boshlaydi.
Energetikaning texnik jihati, insoniyat koinot energetika potensiallardan foydalannb olayotgan yirik quvvatlar bilan tavsiflanai. Masalan, hozirda dunyodagi bor boʻlgan elektr stansiyalarning quvvati 2 mlrd. kVt ni tashkil etadi.
Energetika qurilmalarning umumiy quvvati esa 10 mlrd. kVt ga etadi. Bu quvvatlarni ta’minlash uchun insoniyat har yili tabiatdan vazni 40-50 mlrd. tonna shartli yoqilg‘iga tenglashtirilgan turli xildagi yoqilg‘i oladi. SHunga qaramasdan tabiatdan olinayotgan energetika manbalarining FIK 0,2% dan ortiq emas.
Bu erda energetikaning asosiy masalalaridan biri yuzaga chiqadi - energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantirishdagi yoʻqotishlarni kamaytirish. Buning uchun qurilmalarni yaxshilash va olingan energiyadan oqilona foydalanish kerak, bu esa texnika doirasidan chiqib, ijtimoiy koʻrinishda qaralish kerak.
Elektr energiyasini uzatish, olish va qayta taqsimlashdagi yoʻqotishlarni kamaytirish, koʻp jihatdan sarf qilingan metall qiymatiga, asosan alyuminiyga bog‘liq. Kesimida katta zichlikdagi tokni (1,0-1,2 A/mm2) oʻtkazish joiz boʻlganda, alyuminiy sarfi kamayadi, lekin elektr energiyasi sarfini oshiradi. Jahondagi alyuminiy narxi oʻzgarishi shundayki, bu metall arzonlashmoqda, shuning uchun rivojlangan mamlakatlarda tok zichligini keskin (0,35 A/mm2) kamaytirilishi kuzatilmoqda. Bundan xulosa qilib, alyuminiy narxi elektr uzatgichlardagi sim kesimlari tanloviga ta’sir etadi, ya’ni elektr tizimidagi texnik tavsiflarga ta’sir etadi. SHunday qilib, alyuminiy bahosi elektr uzatgich simlarini, ya’ni elektr majmualarni texnik tavsiflariga bevosita ta’sir etadi.
Bir necha nuqta zaryadlarning elektr maydoni
Elektr maydonni bir emas bir necha zaryadlar yaratsa maydonlar qoʻshiladi. Bunda ikki Q1 va Q2 zaryadlari uchinchi q zaryadiga ta'sir etgan kuchi ikki kuchning geometrik summasini tashkil qiladi: Q1 zaryadi q zaryadiga Q2 zaryadi yoʻq boʻlgandagi ta'sir kuchi F1 boʻlsa, Q2 zaryadi q zaryadiga Q1 zaryadi yoʻq boʻlgandagi ta'sir kuchi F2 deb qabul qilingan. Shunda q zaryadiga ta'sir etgan kuch yuqorida qayd etilgan ikki kuchning geometrik summasiga teng boʻladi:
va ,
bunda R1 - Q1 zaryadidan q va R2 - Q2 zaryadidan q zaryadigacha boʻlgan masofalar.
Ikki zaryadning kuchlanganlik vektori ularning kuchlanganlik vektorlarining geometrik summasiga teng boʻladi:
(1-7)
bunda va - xar bir zaryad maydonining kuchlanganlik vektorlari;
,
xar bir vektorning yoʻnalishi yuxqrida koʻrsatilgandek aniqlanadi.
1-2-misol. havoda 10 cm masofada ikki nuqta zaryadlari joylashgan Q1q=4*10-11 C va Q2 = 6*10-11 C. Maydonning G nuqtasidagi kuchlanganlikni aniqlash kerak. G nuqtasidan AB chiziqiga tushirilgan perpendikulyar (1-6-rasm) uni ikki teng boʻlakka boʻladi AV = VB =GV.
Q1 zaryaddan G nuqtasigacha boʻlgan masofani aniqlaymiz:
Q2 zaryadi bilan G nuqtasining orasidagi masofa
R2 = R1.
Birinchi nuqta zaryadi yaratgan elektr maydonning
G nuqtasidagi kuchlanganligi:
Q2 =1,5 Q2 va R1 = R2 boʻlgani tufayli ikkinchi zaryad maydonining G nuqtadagi
kuchlanganligi:
E2 =1,5 E1 = 1,5*72 =108 boʻladi
Elektr maydonning G nuqtasidagi kuchlanganligining yakuniy qiymati vektor shaklida
Bizning misolda va vektorlari biri biriga nisbatan 90° burchakda yoʻnalgan shu sababli
Do'stlaringiz bilan baham: | 
