ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Vergİ VƏ TƏrƏqqİ

---

90
Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
Model
Əlamət
Neolib-
eral (ABŞ)
Konservativ-
korporativ 
(Almaniya)
Skandi-
naviya
(İsveç)
ÜDM-un dövlət büdcəsi
vasitəsilə bölüşdürülən
hissəsi,%-lə
32
48
60
Sosial xərclər
Təhsilə ayrılan dövlət
xərcləri, 2002-2004-cü illər
(ÜDM-dən %-lə)
5,9
8,4
7,0
Səhiyyəyə ayrılan xərclər, 2003-cü il
Dövlət 
6,8
7,5
8,0
Xüsusi fondlar
8,4
1,5
1,4
Gəlirlərin bölgüsü - Cini 
indeksi 2000-ci il
40,8
28,3
25,0
Gəlirlərin diferensiasiyası
(ən varlı 10% -in ən kasıb
10%-ə nisbəti) 2000-ci il
15,9
6,9
6,2
ÜDM-in əhalinin
adambaşına düşən
hissəsi (alıcılıq qabiliyyəti
pariteti üzrə), doll., 
2004-cü il
39676
31914
29541
Sosial modelin əsas
prinsipləri
Fərdi
məsuliyyət
Birgə
məsuliyyət
Dövlət
məsuliyyəti
Cədvəl 2.3.1. "Rifah dövləti"nin ("sosial dövlət") 
milli modellərinin müqayisəli xarakteristikası

---

2.3.1. Neoliberal model
Özünütəminata görə fərdi məsuliyyət və rifah məsələlərində
seçim azadlığı neoliberal modelin təməl prinsipləri kimi qəbul
olunur  (ABŞ-da  “fərdi  məsuliyyət  və  məşğulluq  imkanları
barədə” qanun 1997-ci ildən qüvvədədir). Bu modeldə dövlət
gəlirlərin bölgüsündə bərabərsizliyin yüksək vergilərlə azaldıl -
ma sına deyil, hər bir vətəndaşa fərdi imkanlarını realizə etməsi
üçün imkanların yaradılmasına istiqamətlənir, gəlirlərin təkrar
bölgüsünün bazar mexanizmlərini inkişaf etdirir, səmərəli sosial
transferlər sistemini tətbiq edir. 
Belə "ümumi rifahın dövlətinin" liberalizmi sosial yardım
üzrə  vahid  ümumdövlət  sisteminin  yoxluğunda  daha  aydın
görünür.
ABŞ-da  çox  sosial  proqramlar  hələ  F.Ruzveltin  prezident
olduğu  dövrlərdə  yaradılmış    federal  qanunvericiliyə  uyğun
olaraq bilavasitə hər bir ştatın səlahiyyətinə daxil edilmişdir.
Həmin qanunvericiliyin qəbul edildiyi və “Böyük depressiya”
adlandırılan iqtisadi böhrandan sonrakı dövrdə dövlət ölkənin
iqtisadi təhlükəsizliyi və vətəndaşların sosial müdafiəsinə görə
məsuliyyəti öz üzərinə götürmək məcburiyyətində idi. Belə fed-
eral proqramlar əsasən dövlət qulluqçularını, peşəkar xəstəlik -
lərdən əziyyət çəkən fəhlələri əhatə edir. 
Dövlət büdcə vəsaitlərinin köməyi ilə əhalinin ən az təminatlı
üzvlərinə yardım edir (ABŞ-da təyin olunmuş səviyyədən az
gəlir  əldə  edən  təqaüdçülərə,  veteranlara,  əlillərə,  yoxsul
ailələrdən olan uşaqlara və s.). “Əvəzetmə effekti”nin təsirini
azaltmaq üçün bu istiqamətə yönələn dövlət xərclərinin yalnız
25%-i pul transferləri şəklində bölüşdürülür, qalan hissə isə tibbi
xidmət,  ərzaq,  təhsil  və  kommunal  xidmətlərin  ödənilməsi
vasitəsilə realizə olunur.
Son  dövrlərdə  ABŞ-da  büdcə  vəsaitlərinin  “azad  bazar”
şəraitində istifadəsi üzrə rasionallaşdırma tədbirləri həyata keçir-
ilir. Belə ki, bu məsələlərdə yerli hakimiyyət orqanlarının və fed-
eral ştatların səlahiyyətləri artırılır, əmək qabiliyyəti olmayan
91