Logistik sikl umumiy ko‗rinishda quyidagilarni o‗z ichiga oladi
:
1.
buyurtmani ifodalash va uni belgilangan tartibda rasmiylashtirishga
ketadigan vaqt;
48
2.
buyurtmani yetkazib beruvchiga etkazish yoki uzatishga ketadigan vaqt;
3.
buyurtmaning bajarilish vaqti;
4.
tayyorlangan mahsulotni buyurtmachiga yetkazib berishga ketadigan vaqt;
5.
mahsulotni iste‘molga tayyorlashga ketadigan vaqt.
Logistik xarajatlar
– funksional logistik zanjirlar, mikrologistik zanjir,
makrologistik zanjirda amalga oshiriladigan iqtisodiy va tashkiliy faoliyatning
barcha bosqichlarida tovarni harakatlantirish bilan bog‗lanadigan xarajatlardir.
Global
logistika
–
qoidaga
ko‗ra, davlatlararo darajada qo‗llab-
quvvatlaniladigan shartnomalar, bitimlar, kelishuvlar, umumiy rejalar shaklidagi
mehnat taqsimoti, sherikchilik va kooperatsiya asosida turli mamlakatlarning
biznes tuzilmalarini bog‗laydigan barqaror makrologistik tizimlarni yaratish
strategiyasi va taktikasidir.
Intermodal tashishlar
– bu bir nechta transport turi ishtirok etadigan, bitta
operator tomonidan tashkil qilinadigan aralash tashishlardir, bunda yuk jo‗natish
punktidan belgilangan punktgacha yagona texnologik va tijorat-huquqiy
kenglikdagi transport zanjiri bo‗ylab harakatlanadi.
Multimodal tashish
– bu bir mamlakatdan boshqa mamlakatdagi kelishilgan
yetkazib berish joyigacha amalga oshiriladigan aralash tashishdir, bunda tashishni
tashkil qiladigan aralash tashish operatori butun tashish uchun javobgarlikni
zimmasiga oladi va multimodal tashish hujjatini beradi.
2.4.XALQARO LOGISTIK TIZIMLARNING FAOLIYAT KO‗RSATISHI
Dunyo iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida logistika rivojlanishi,
xalqaro logistika tizimlarini shakllantirishning asosiy yondashuvlari birinchi bobda
oshkor etiladi. Bundan tashqari, logistika xizmatlari jahon bozorining bugungi
holati va tuzilmasi tahlil qilindi. Logistika va logistika jarayonlari bevosita yoki
bilvosita inson faoliyatining barcha jihatlariga ta‘sir qiladi. Logistikani barcha
hayotiy hodisalar bilan bog‗lash logistika tizimlarida ob‘ektlar tabiiy, insoniy,
moliyaviy va axborot resurslari ekanligi bilan belgilanadi. Ularning ishlashi
natijasida jahon iqtisodiyotiga asoslangan oqim jarayoni ta‘minlanadi. So‗nggi
yillarda jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayoni va xalqaro iqtisodiy
49
munosabatlar tizimining rivojlanishi jahonning deyarli barcha davlatlarini qamrab
oldi.
Bir qator xalqaro shartnomalar, GATT, OECD, JST kabi nufuzli xalqaro
tashkilotlar samarali faoliyat ko‗rsatmoqda, erkin savdo hududlari yaratildi. Jahon
eksportining hajmi jahon sanoatida ishlab chiqarishning o‗sishi, 4,5% tashkil etdi.
Logistika roli sezilarli darajada muhim jahon iqtisodiyotidagi o‗zgarishlar va
dunyodagi yalpi ichki mahsulotga nisbatan ishlab chiqarish xizmatlari ulushini
ko‗paytirishni va iste‘mol sabab post-sanoatlashtirish davrida, ko‗paydi. Bu sanoat
bevosita o‗z navbatida logistika yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni
foydalanish bilan bog‗liq bo‗lgan rivojlangan mamlakatlar, yuqori texnologiyalar
ilmiy bilimlar faol foydalanish va o‗tish, deb, jahon iqtisodiyotining post-industrial
rivojlantirish kabi hodisalar bilan bog‗liq bo‗lib, bu o‗zgarishlar, muhim ta‘siri
logistika ustida edi ; turli ma‘lumotlarning mavjudligi va ko‗pligi - logistika
jarayonlarini axborotlashtirish; aloqa vositalari va transport vositalarining
mavjudligi; yuqori darajadagi ta‘lim va ishdagi bilimlarni faol ishlatish - mehnat
resurslarini to‗g‗ri va oqilona ishlatish, xodimlarning malakasini oshirish orqali
barcha logistika ishini yaxshilashdan iborat.
Kompaniyalarni jahon bozoriga chiqishiga ko‗maklashadigan ko‗plab
sabablar mavjud. Tanlovda o‗sishi va omon qolish uchun xalqaro operatsiyalarini
rivojlantirish kompaniyalarga muxim bir dalda bo‗ladi. Shu bilan birga,
texnologiyalar va ishlab chiqarish ob‘ektlarining birgalikda rivojlanishi ularning
iqtisodiy faoliyatini globalizatsiya qilishni osonlashtiradi. Ayni paytda, so‗l
darajada globallashuvning bir necha asosiy omillari bor. Bu dunyodagi ko‗plab
mamlakatlarning iqtisodiy o‗sishi va ularning iqtisodlarini liberallashtirishdir;
logistika tizimlarining samarali ishlashi va global logistika infratuzilmasini
takomillashtirish; erkin savdo hududlarining paydo bo‗lishi; texnik va texnologik
taraqqiyot rivoji bilan bogliq boladi. Barcha makroiqtisodiy omillar jahon
iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim rol o‗ynaydi, lekin bu ishda nuqtai nazaridan,
eng qiziqarli pozitsiyasi "logistika tizimlarini samarali faoliyat ko‗rsatishi va va
Irologistika
infratuzilmasini
takomillashtirish".
Bu
omil
globallashuvni
50
harakatlantiruvchi kuchlarining biri bo‗lib, butun dunyo bo‗ylab deyarli faoliyat
tendentsiyasini aks ettiradi.
Xalqaro logistika mahalliy logistika sohasidan farq qiladi, chunki bu faqat
tovarlarning yetkazib berish joylarini o‗zgartirish haqida emas. Bu erda eng aniq
farqlar quyidagilardir:
• Xalqaro savdoda, odatda, ichki bozorlarga buyurtmalar yetkazib berishdan ko‗ra
buyurtma miqdori ancha katta;
• xalqaro bozorlarda har xil bo‗ladi. Tovarlarni yetkazib berish uchun yetkazib
berishning ko‗p variantlarini ko‗rib chiqish, ko‗plab vositachilar bilan
shug‗ullanish va hokazo .;
•Ko‗pgina korxonalar xalqaro bozorlarda boy tajribaga ega emas va bu muayyan
qiyinchiliklarga olib keladi;
• Yuk tashuvchi agentlar, bojxona brokerlik kompaniyalari, jahon darajasidagi
logistik provayderlar kabi yangi logistika vositachilari xalqaro savdo tovarlarini
yetkazib berishda paydo bo‗ladi;
• yetkazib berishning masofalari va vositachilarning ko‗pligi korxona va uning
mahsuloti iste‘molchilari o‗rtasida bevosita aloqa o‗rnatishga to‗sqinlik qiladi;
• savdo shartlari, yetkazib berish asoslari, to‗lov shartlari oddiy ish uchun mutlaqo
noma‘lum va odatiy bo‗lishi mumkin;
• xalqaro transport hujjatlari va hujjatli protseduralar ancha murakkab va xilma-xil;
• logistika tizimi ishtirokchilari o‗rtasida axborot almashinuvini tashkil qilish juda
qiyin, ayniqsa, ko‗plab mamlakatlar chegaralarini kesib o‗tish va shunga muvofiq
turli xil axborot tizimlaridan foydalanish zarur;
• xalqaro logistika funktsional siklni uzaytirishni nazarda tutadi; Xalqaro
logistikada ishlaydigan sikllar juda ko‗p, ularni haftalar va oylar ichida o‗lchab
turish mumkin.
Zamonaviy jahon iqtisodiyotida muhim hodisa logistika tizimlari (ba‘zan
global deb ataladi) xalqaro shakllantirishdan iborat. Xalqaro logistika tizimlari
uchun bir necha mamlakatlar va hatto qit‘alarning darajasida tashkil etiladigan
tizimi doira xisoblanadi.
51
Tahlillar shuni ko‗rsatdiki, jahon iqtisodiyotining globallashuvi logistika
tizimlarining ishlashi uchun xalqaro standartlarni shakllantirishga olib keladi.
Mavjudligi, faoliyati va ishonchliligi, asosiy darajada asosiy ko‗rsatkichlari
bajarilishini mijozlarga yo‗naltirilgan logistika xizmati tomonidan taqdim
xizmatini to‗g‗ri standartini tashkil etish tashkiliy masalalarni hal qilishga
qaratilgan.
Asosiy logistika xizmati yuqori standartlari jahon iqtisodiyotining
globallashuvi tufayli rivojlangan, xalqaro bozorlarga kirish ko‗pchiligini qamrab
logistika tizimi qurish, foydalanuvchilar uchun, arzon, ishonchli va funktsional
xizmati ta‘minlash imkoniga ega yirik logistika provayderlari xalqaro savdo
yo‗nalishlari xisoblanadi. Ko‗pgina yirik logistik provayderlarning bozorlarda
paydo bo‗lishi va xalqaro logistika tizimi ishiga kiritila boshlanishi jahon
iqtisodiyotining globalizatsiya va Ozbekiston korxonalarining tashqi iqtisodiy
faoliyatda namoyon bolichidir.
logistikani rivojlantirishning hozirgi bosqichida tahlil milliy va xalqaro
miqyosda logistika tizimlarini shakllantirish uchun asosiy yondashuvlar mavjud
ekanligini ko‗rsatdi. Birinchidan, logistika operatsiyalarini tashkil qilish va amalga
oshirishda asosiy yo‗nalish hisoblanadi.logistika tizimlarida moddiy oqimlar
boshqaruvini takomillashtirishga alohida e‘tibor qaratilgan bolib, bunday
yondashuv, ya‘ni, moddiy-texnik tizimlar turli operatsiyalarni takomillashtirishga
qaratilgan, "tezkor" deb atalgan bo‗lishi mumkin. Yana bir yondashuv logistika
moslashuvchan va iste‘mol so‗rovlar potentsial o‗zgarishlar tezlik bilan
munosabatda bo‗lishi kerak. Ushbu yondashuvni "moslashuvchan" deb atash
mumkin va mijozning moslashuvchan va tez qoniqishida uning mohiyati kozga
tachlanadi. Uchinchi yondashuv mavjud milliy yoki xalqaro logistika tizimlari
ichida ta‘minot zanjirida barcha ishtirokchilari integratsiya va muvofiqlashtirishga
qaratilgan. Ushbu yondashuvni integratsiya deb atash mumkin. Biroq, hozirgi
sharoitda va iste‘molchilar logistika xizmat sifat kafolati bo‗yicha logistika uchun
ilgari surilgan va logistika tizimlarini aniq va samarali faoliyat yuritishini
52
ta‘minlash uchun o‗sha talablariga, logistika "tezkor", "egiluvchan" va
"kompleks" bo‗lishi kerak.
Logistika xizmatlari uchun bozor katta ta‘sir korsatadi va ko‗lamini o‗z
a‘zolarining faoliyatini va ularning munosabatlar tuzilishiga ega fundamental
o‗zgarishlar bosqichida ayni paytda, deb belgilanadi.
Logistika bozorining asosiy segmentlari:
Yuk tashish va yuklarni tashish bo‗yicha operatsiyalar;
• integratsiyalashgan logistika xizmatlari, shu jumladan tovarlarni saqlash va
taqsimlash;
Logistika biznes-jarayonlarini optimallashtirish bo‗yicha xizmatlar (boshqaruv
logistikasi).
Logistika xizmatlari bozorini tahlil qilganda, unda hukm surayotgan tendentsiya
tashqi manbalarning sezilarli darajada o‗sishi ekanligi aniqlandi. Transport uchun
xizmatlar, tashish va saqlash xizmatlari, shuningdek, logistika boshqarish, shu
jumladan logistika autsorsing uchun global bozor muxim rol oynaydi. Evro (jahon
yalpi ichki mahsulotining 3,2%). Keyinxhalik ushbu bozor evroga (YAIMning
3,7 foiziga) o‗sdi. Eng yuqori o‗sish sur‘atlari - yiliga 11-12% - sanoat va savdo
kompaniyalarining siyosatining natijasidir qaysiki, logistika boshqaruv
segmentida
kuzatilichi
logistika
biznes
jarayonlarini
boshqarish
va
optimallashtirish bilan bog‗liq funktsiyalarning muhim qismini autsorsing qilish
imkoniytini beradi. Ushbu bozorda logistika provayderlari ulushi birlashish va
sotishni ta‘kidlash lozim, shuningdek, so‗nggi yillarda global logistika bozorida
hukmron bo‗lgan, logistika kompaniyalari strategiyasining muhim qismi
hisoblanadi. Logistik jarayonlarini tahlil qilish shuni ko‗rsatdiki, ular kompaniyani
to‗liq integratsiyalash zarurati bilan bog‗liq bo‗lgan katta miqdordagi qayta
tuzishga sabab bo‗lgan qo‗shilish va sotib olish jarayonida vujudga kelgan. Ushbu
tuzilmalar natijasida nodavlat, yoki chuqur foydali biznesni sotish bo‗yicha
bitimlar to‗lqini bo‗lgan. Ushbu operatsiyani bajarish natijasida, pochta va
transport operatori logistik biznesga ega boladi.
53
Yuqoridagilardan xulosa chiqarish mumkinki, so‗nggi yillarda jahon
bozorlarini boshqaruvchi logistika kompaniyalari orasida kompaniyaning ichki
manbalaridan (bozorlarni kengaytiruvchi, xizmatlarni taklif qiladigan, mijozlar
bazasi) rivojlanishiga va umumiy o‗sish strategiyasiga ustuvor bo‗lganligi
ta‘kidlanadi. Boshqa shunga o‗xshash korxonalarni sotib olish xususan, ushbu
jarayon ayniqsa G‗arbiy evropaning logistika sektorida seziladi, bu erda birlashish
uchun yuqori darajadagi faoliyat mavjudligini ta‘kidlash lozim shuningdek, biznes
alyanslarni shakllantirish, qo‗shma korxonalar tashkil etish, hamkorlikning boshqa
shakllarini rivojlantirichdan iborat.Amalga oshirilgan yuqorida qayd etilgan
jarayonlarning natijasi sifatida, logistika sektorida global logistika bozorida
raqobat sharoitiga jiddiy ta‘sir ko‗rsatadigan va uni kam monopollashtirilgan va
parchalanib ketgan deb o‗zgartirishni kuchaytiradigan kuchlar paydo bo‗ldi. Jahon
iqtisodiyotida logistika tizimlarini rivojlantirish tendentsiyalari va ilmiy-texnikaviy
taraqqiyot va innovatsion jarayonlarning xalqaro logistikasini shakllantirish va
rivojlantirishga ta‘siri masalalarning ikkinchi tahliliy qismidir.
O‗rganish jahon iqtisodiyotining globalizatsiya hozirgi bosqichida asosiy
ko‗rinishlaridan biri, logistika turlar integratsiya jarayonlari ekanligini ko‗rsatdi.
Davlatlar o‗rtasidagi munosabatlarning xalqaro xarakteri ularning har birini
yaratishda o‗zaro manfaatdor bo‗lishini ta‘minlaydi ular etarli quvvatga ega
samarali va birlashgan infratuzilmaga ega va mahsulotlar uchun ta‘minot
kanallarini tashkil etish va faoliyatining tegishli darajasini kafolatlaydi. Lekin shu
bilan birga, u dunyo savdosini rivojlantirish sur‘atlarni muayyan mintaqalar
logistika infratuzilmasini salohiyatini ta‘kidlashi lozim. Ba‘zi mamlakatlar
urinishlariga qaramay xususiyatlari va xalqaro logistika infratuzilmasini har bir
elementning imkoniyatlarining optimal foydalanish uchun olinishi kerak, deb
topilgan, ularning hamkorlik ehtimoli, ko‗pincha individual elementlar foydalari
foyda olish emas, balki bir xil xarakterga ega huquqiy, tashkiliy va texnologik
to‗siqlar kiradi.
Ushbu to‗siqlarni bartaraf etishning birinchi qadamlaridan biri bu
mexanizmlarni aniqlash, bir butun logistika jarayoni shakllanishiga ta‘sir
54
korsatadigan, texnologik, geografik va huquqiy omillar ko‗rinishida xalqaro
savdoni tashkil qiladigan xalqaro logistika infratuzilmasini turli elementlaridan
foydalanish. Bunday yo‗llar "transport koridorlari" deb nomlangan, ammo bu
shakllantirish elementlari bir transport vositalari emas, balki boshqa ko‗plab
ob‘ektlar va logistika infratuzilmasini elementlari ekanligiga asoslangan "logistika
koridorlari" deb nomlanadi. Xususan, transport koridorlarini qurishda va
foydalanishda tabiiy manfaatlardan to‗liq foydalanish imkoniyatlari mavjud
davlatlar infratuzilmasi (kollar, dengizlar, qirg‗oq bo‗ylab harakat qilish
imkoniyati, ichki suv yo‗llari va boshqalar).
Evropa ahamiyatga xalqaro infratuzilmasini Rossiya Federatsiyasi hududida
xalqaro transport yo‗laklari, Boltiq bo‗yi, Barents dengizi / evro-Arktika mintaqasi
va Qora dengiz iqtisodiy hamkorlik zonasi Rossiya qismi, shuningdek,
infratuzilmalar. Ushbu ob‘ektlar Trans-Evropa tizimi, jumladan port, ichki suv,
temir yo‗l va aralash transport infratuzilmasi, turli qo‗llab-quvvatlash inshootlari
(saqlash, terminallar, chegara o‗tish, kirish yo‗llari va boshqalar), havo transportini
tashkillashtirish. Eng istiqbolli xalqaro transport koridorlaridan biri Rossiya
hududida Rossiya biznesiga bevosita aloqador bo‗lgan "Shimoliy-Janubiy"
koridori mavjud. Ishda Ushbu operatsiyalarning tafsilotlari transport koridorlari
transportni tashkillashtirish va amalga oshirish bilan bog‗liq muammolarni, tariflar
bilan
bog‗liq
muammolarni
ko‗rsatmoqda.
Ta‘kidlanganidek,
barcha
qiyinchiliklarga qaramasdan, u taxmin qilinmoqda Rossiya Federatsiyasi Transport
vazirligi mutaxassislari, Federal maqsadni amalga oshirish transport xizmatlari
eksporti "Taraqqiyot dasturi" mamlakat logistika xizmatlari eksport daromadini
oshirish mumkin. Bugungi kunda dunyodagi logistika infratuzilmasini
rivojlantirishning eng muhim yo‗nalishlaridan biri bu tendentsiyadir katta transport
va logistika ko‗rinishi va rivojlanishi markazlari . Xususan, G‗arbiy evropa
mamlakatlarida, shu jumladan, muhim moddiy oqimlar yo‗nalishi bo‗yicha va
xalqaro miqyosda keng yaratilgan logistika markazlarini ochdi va uch tomonlama
yetkazib berish sxemasini amalga oshirdi: ishlab chiqaruvchi - logistika markazi -
iste‘molchi.
55
Bugungi kunda G‗arbiy evropada bunday markazlarning ko‗pi mavjud.
Ulardan eng muhimi, faqat konteyner oqimi bo‗lgan Rotterdam porti asrning
boshlarida yuklar oshdi. Barcha rivojlangan mamlakatlarda shunga o‗xshash
tendentsiya kuzatilmoqda.
Qanday masalalar mavjud: qaysi korxonalar ich yuritishi mumkin, qaysi kalit
ularning ish strategiyasini jamlashi kerak, kerakli hajm va xizmat turlari qanday
bo‗lishi kerak. G‗arb davlatlari, tajriba logistika markazlari ishi moddiy resurslar
va tayyor mahsulotlarni saqlash qiymati transport xarajatlarini kamaytirishni
ko‗rsatdi. Rossiya uchun, uning ulkan hududi bilan, ijtimoiy-iqtisodiy va iqtisodiy-
geografik sharoitlar turli darajalari, federal va xalqaro logistika infratuzilmasi bilan
mintaqaviy shakllantirish va ularni keyinchalik integratsiya katta ahamiyat kasb
etadi. Davlat dasturi "Rossiya Transport strategiyasi" doirasida o‗tkazilgan
tadqiqotlar va xalqaro darajada keng tarmog‗i keng qismlarda, shunday Moskva,
Leningrad (Sankt-Peterburg), Krasnodar, Novosibirsk, Gorkiy (Nijniy Novgorod),
Sverdlovsk (Ekaterinburg), Krasnoyarsk, Irkutsk, Xabarovsk, mintaqaviy
terminallar tarmog‗ini yaratish tavsiya etiladi, yagona mintaqaviy tizimi
shakllantirish asosida moddiy oqim tizimini boshqarish uchun tashkiliy, iqtisodiy,
moliyaviy, axborot, kadrlar va huquqiy yordam ko‗rsatish tizimi.
Samaradorlikni va sifatini yaxshilash ko‗p jihatdan ilmiy va texnologik
taraqqiyotning logistika amalga oshirish bilan belgilanadi. So‗nggi yillarda
logistika sohasida yuzaga kelgan vaziyatni tahlil qilib, xulosa chiqarishimiz
mumkin:
• logistika ilmiy va texnik taraqqiyot, texnik vositalarini takomillashtirish borasida
logistika operatsiyalarini tashkil qilish, logistika muammolarni hal qilish uchun
ilmiy
yondashuvlarni
takomillashtirish
sohasida
yangi
texnologiyalarni
rivojlantirish jarayonlarini ilgari surish zarur.
Logistik menejment sohasi bo‗yicha G‗arbdagi etakchi mutaxassislar D.
Bauersoks va D. Klossning fikriga ko‗ra, logistikada zamonaviy globallashishning
asosiy harakatlantiruvchi kuchlari
quyidagilar bo‗lib hisoblanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |