Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

Azotning aylanish cxemasi 
O‘simliklar mineral shakldagi azot bilan ta’minlanishida 
tuproqdagi 
organik 
moddalarni 
minerallashtiruvchi 

---

mikroorganizmlarning ahamiyati nihoyatda katta bo‘ladi, ular 
chirindi tarkibidagi azot caqlovchi labil moddalarni azotning 
mineral birikmalariga aylantiradi, o‘simliklar ana shu shakldagi 
azotdan foydalanadi. 
Shunday qilib, tuproqdagi o‘simliklar o‘zlashtirishi qulay 
bo‘lgan foydali azot ekologik faktor sifatida katta ahamiyatga ega. 
Lekin bu faktorni tekshirish juda qiyin, chunki azotning faqat 
umumiy miqdori emas, balki shakllari, o‘simliklar o‘zlashtirishi 
mumkin bo‘lgan birikmalari, birinchi navbatda, uning NH
4
+
yoki 
N0
3
-
ionlari (ammoniy, nitratlar) ham muhim rol o‘ynaydi. Lekin 
o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladigan xuddi ana shu shakllari 
anchagina o‘zgarib turadi. Azotning sxematik sikli rasmda 
ifodalangan. 
Lekin shuni esda tutish kerakki, o‘simliklar uchun ayni vaqtda 
azotning umumiy miqdori kabi, intensiv ravishda uning o‘rni to‘lishi 
va aylanish intensivligi ham juda muhimdir. O‘rmonda azotning 
aylanishi ancha yuqori bo‘ladi, masalan, yil davomida qishloq 
xo‘jalik ekinlari azotni qancha o‘zlashtirsa, qaragay daraxtlari ham 
shuncha o‘zlashtiradi. Qarag‘ay o‘rmonlari to‘shamasi tarkibida 
bo‘ladigan azot miqdori, odatda, 0,5-2,0% atrofida o‘zgarib turadi 
(Orlov va boshqalar 1974). Ninabargli o‘rmonlarda havo sharoitiga 
qarab, azot miqdori yillar bo‘yicha kuchli darajada o‘zgarib turishi 
mumkin. Shuni hisobga olish kerakki, daraxtlar poyasida (ya’ni 
yog‘ochligida) jami azotning 13% ga yaqin qismi to‘planadi. 
Qarag‘ay boniteti va archa ko‘chatlari bilan azot miqdori o‘rtasida 
aniq korrelyatsiya kuzatilgan. Azot bilan ta’minlanganlik o‘rmonda 
to‘kilgan barglarning parchalanish intensivligi bilan ham izohlanadi. 
Atmosfera azotini mikroorganizmlar (azotobakterlar) yordamida 
o‘zlashtirish qobiliyati ayniqsa pioner-o‘simliklar uchun katta 
axamiyatga ega, masalan, pioner-o‘simliklardan biri bo‘lgan 
qandag‘och azoti kam bo‘ladigan yerlarda o‘sib, yerni azotga 
boyitadi. 
Tuproqning kislotaliligiga baho berishdagi kabi, dalalarning 
azot rejimini ta’riflashda ham Ellenberg ularni nitrofilligi darajasiga 
qarab, turlar gruppasiga ajratishni taklif etgan. Jumladan, azot bilan 
yaxshi ta’minlangan tuproqlarda o‘sadigan turlar gruppasiga go‘ng 
uyumlari yaqinida va organik chiqindilar bilan ifloslangan 
tuproqlarda o‘sadigan turlar kiradi. Bular ruderal begona o‘tlar 
bo‘lib o‘ziga xos nitrofillik xossasiga ega. Bularga ko‘pchilikka 
ma’lum bo‘lgan Urtica dioica, Lamium album, Aiciium turlari 
kiradi. Bunday joylarda nitrifikatsiya protsessi kuchli borganligidan 
o‘simliklar ham nitratlarni shuncha ko‘p miqdorda o‘zlashtiradiki, 
hatto ularni hujayra shirasida ham uchratish mumkin. 

---

O‘simliklarning azotga munosabatini, masalan, o‘tloqlarda 
ularning o‘zaro konkurentlik aloqalari belgilaydi. Masalan, tuproqda 
o‘simliklar o‘zlashtirishi uchun qulay shakldagi azot teng miqdorda 
bo‘lgani holda, o‘tloq g‘alladoshlarining yer ustki organlaridagi azot 
miqdori har xil o‘tlar aralashmasinikiga qaraganda ancha kam 
bo‘ladi (Rabotnov, 1979). Boshqacha aytganda, g‘alladoshlar 
muayyan o‘sha bir hil miqdordagi azotdan foydalanib, kuchli yer 
ustki sistemasini rivojlantiradi va shu bilan govori konkurentlik 
xususiyatini ta’minlaydi. O‘tloq o‘simliklari azotni iste’mol qilishi 
ko‘p faktorlarga, birinchi navbatda ularning o‘zaro konkurentlik 
xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi (Rabotnov, 1974). Masalan, o‘tloqlarda 
azot kam bo‘ladigan tuproqlarda o‘sadigan o‘tlar konkurentsiz 
sharoitda tajriba idishlarida o‘stirilganda ko‘p miqdorda berilgan 
azotli o‘g‘itga juda ta’sirchan bo‘ladi. Bundan tashqari, shunday 
savol tug‘iladi, nitrofil turlar uchun, albatta ularning optimal 
darajada rivojlanishi uchun tuproqda foydali shakldagi azot yuqori 
dozada bo‘lishi shartmi yoki ular azot ortikcha miqdorda bo‘ladigan 
tuproqlarda yaxshi o‘sadimi, shu- ning uchun ham ularda 
konkurentlik kuchli bo‘ladimi? Tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, 
o‘simliklarni 
obligat 
nitrofil 
ruderal 
turlari 
azot 
bilan 
ta’minlanishga yuqori darajada talabchan bulib, fakultativ nitrofil 
begona o‘tlarga qaraganda tuproqda ko‘p miqdorda nitratlar 
bo‘lishiga chidamlidir. 
Qizigi 
shundaki, 
qichitqio‘t 
konkurensiyadan 
tashqari, 
nitratlarga nnsbatan «alohida» talabchan bo‘lmaydi. Lekin tabiiy 
sharoitda sernam, chirindiga boy bo‘lgan va nitrifikatsiya protsessi 
kuchli boradigan tuproqlar uning tipik o‘sish joyi hisoblanadi. 
Shunga ko‘ra, qichitqio‘t uchun 
tuproqda 
mavjud bo‘lgan 
nitratlarning miqdori emas, balki ular tuproqda doim tushib turishi 
katta ahamiyatga ega. Azot bilan yaxshi ta’minlangan sharoitda 
nitrofil 
turlarning 
optimal 
rivojlanishi 
shuni 
kursatadiki, 
ratsobatchilikda bu tur o‘simliklar azotga boy bo‘lgan tuproqlarda 
yutib chiqadi, azoti kam bo‘lgan tuproklarda esa aksincha, 
yutqazadi. 
Kuchli nitrofil xususiyatga ega bo‘lgan turlarni har hil yashash 
muhitida, masalan, juda ko‘plab qushlar yashaydigan va yuzasida 
ular axlati ko‘p bo‘lgan poyalarda va qirg‘oqlarda uchratish 
mumkin. Bundan tashqari, nitrofil turlar yovvoyi hayvonlar 
yashaydigan va to‘planadigan joylarda, ilgari odamlar yashagan 
yerlarda (yurtlarda), suv xavzalarining suv o‘tlarining ko‘plab 
organik massasi chiqarib tashlangan qirg‘oqlarida yaxshi o‘sadi. 
O‘rmonlarning daraxti kesilgan, o‘t tushgan joylari va so‘qmoq 
yo‘llari nitrofil turlarga juda boy bo‘ladi. Lekin bunday xolda 

---

daraxtlar 
ildiz 
sistemasining 
kichrayishi, 
nitrifikatsiya- 
protsessining kuchayishi ta’sir ko‘rsatadi, bunga esa ochiq 
joylardagi insolyatsiyaning kuchayishi va tuproqning isishi imkon 
beradi. Bunday sharoitda nitratlarning to‘plani- shi o‘rmonlarning 
daraxti kesilgan joylarida o‘sadigan (shunday joylar uchun hos 
bo‘lgan) nitrofil turlarning ko‘payishiga imkon beradi. Bu hildagi 
turlarga Atropa belladonna, Rubus idaeus, Sambucus racemosa va 
boshqalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. 
Aholi yaqin joylashgan yerlarda ko‘pincha o‘tloq va 
yaylovlarni go‘ng bilan qo‘shimcha o‘g‘itlash imkoni bo‘ladi. 
Bunday yerlarda ko‘pir, oyboltirg‘on, toshyorar kabi nitrofil turlar 
ustunlik qiladi, daraxtlar tagida esa bug‘doyiq va boshqalar o‘sadi, 
qoraqayin o‘rmonlarida nitrifikatsiya protsessi jadal borishini 
Anemone nemorosa o‘sishidan bilish mumkin. Mercu- rialis 
perennis 
o‘sadigan qoraqayin va qandag‘och o‘rmonlarida 
nitrifikatsiya intensivligi yanada kuchliroq bo‘ladi. Iqlimning 
aridligi kuchayishi bilan, odatda, nitrofil guruhlarning soni va 
tarqalishi hamda ularning tur boyligi ortadi. Gumid oblastlarda 
tuproq ma’lum darajada ishqorsizlanganligi tufayli bu guruhlar 
kamayib ketgan va o‘simliklar ancha quruk sharoitda yashashga 
moslashgan bo‘ladi. 
Shunday qilib,har hil turlar turli manbalardagi azotdan foydalanadi. 
Kislotali tuproqlarda o‘sadigan o‘simliklarning ko‘pchiligi nitratlar bilan 
ta’minlangan sharoitda uncha yomon o‘smagani holda kamrok kislotali 
tuproqlarda o‘sadigan o‘simliklarga qaraganda ammoniydan foydalanish 
xususiyati yuqori bo‘ladi. 
Azot bilan yaxshi ta’minlangan o‘simliklarning morfologiyasi, 
anatomiyasida va ximiyaviy tarkibida sezilarli o‘zgarish yuz beradi. 
Masalan, o‘t o‘simliklarning yer ustki novdalarining uzunligi va soni, 
barglarining soni ortadi, o‘lchami kattalashadi, sukkulentlik (suv miqdori) 
ortadi. Ularda xlorofil miqdori ko‘payadi, shuningdek, yer ustki qisimlari 
massasining yer ostki qismlari massasiga nisbati ortadi. Azot bilan yetarli 
ta’minlangan sharoitda o‘simliklar, odatda, vegetatsiya davrini past 
temperaturada ham boshlaydi va kech kuzda tugallaydi. O‘zlashtirilgan 
azotdan uzoq muddat davomida foydalanish tufayli barglarning hayot 
faoliyati uzayadi; doimiy yashillikni azot kam bo‘lgan tuproqlarda o‘sishga 
moslashish belgisi deb qarash mumkin. Bundan tashqari, azot bilan yaxshi 
ta’minlanish fitomassa hosil qilish uchun suvni tejab-tergab sarflashga 
imkon beradi (transpiratsiya koeffitsienta pasayadi). 
Azot bilan yaxshi ta’minlangan o‘simliklar hosilsiz bo‘lishi, lekin ko‘p 
miqdorda vegetativ massa hosil qilishi mumkin. Azot bir oz kamayganda esa 
o‘simliklarning vegetativ massasi ham bir oz kamayib, hosildorligi ortadi. 
Tuproqda azot yetishmaganda esa o‘simliklarning vegetativ massasi ham, 

---

hosildorligi ham keskin pasayib ketadi. Azot haddan tashqari ortib ketsa, 
o‘simliklar yer ustki massasining ortishi sababli ular yerga yotib qolishi 
kuchayadi va poyasi pastki qismining pishiqligi pasayadi (murt bo‘lib 
qoladi). 
Tabiiy guruhlardagi o‘simliklarni o‘rganishda ba’zan foydali 
shakldagi azotning madaniy o‘simliklarga ta’siri yetarli darajada 
o‘rganilganligiga qaramay, tuproqda uning tanqis bo‘lishiga yo‘l ko‘yiladi. 
Bunda azot tanqisligini, masalan, O‘rmonda qiyalik joylarda o‘sadigan 
qoraqarag‘ayning urug‘ ko‘chatlari paydo bo‘lish belgilaridan sezish 
mumkin (Orlov, Koshelkov, 1971).