Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

 
HAVONING FIZIK VA BOSHQA AYRIM XOSSALARINING 
EKOLOGIK AHAMIYATI. 
 
Avvalo atmosferadagi elektr razryadlari haqida eslatib o‘tishga 
to‘g‘ri keladi. Momaqaldiroq vaqtida elektr razryadlari havo 
azotining biologik doiraga qo‘shilishiga imkon beradi. Elektr 
o‘simliklarga ma’lum darajada bevosita ta’sir ko‘rsatadi, lekin bu 
masala hali yetarlicha o‘rganilmagan. 
Havoning zichligi 
va 
barometr 
bosimi
eng avvalo iqlim faktorlarining o‘zgarishini belgilaydi va shu 
bilan o‘simliklarga va o‘simliklar to‘plamiga ta’sir ko‘rsatadi. 
Atmosferadagi 
suv burlari
havoning tiniqligini pasaytirish va shu 
bilan yorug‘likning hamda azotning sifatini o‘zgartirish xususiyatiga 
ega. Havo tarkibida bo‘ladigan chang ham ma’lum darajada 
ahamiyatga ega. Shaharlar va sanoat rayonlari havosida chang 
ayniqsa ko‘p bo‘ladi. Dasht mintaqalarida ko‘pincha chang 
bo‘ronlari, ya’ni «qora» bo‘ronlar bo‘lib turadi, bunda havo quruq 
vaqtda shamol haydalma qatlamning ko‘p qismini uchirib ketadigan 
darajada 
kuchli 
esadi. 
Ko‘pincha 
janubi-sharqiy 
rayonlarda 
ko‘tariladigan chang-tuzon o‘simliklarga ayniqsa halokatli ta’sir 
ko‘rsatadi. Bunda chamasi, yuqori temperaturada havo haddan 
tashqari qurib ketishiga imkon beradigan juda mayda soz tuproq 
changi ishtirok etadn, bu esa ko‘pincha o‘simliklar bilan ekinlarni 
nobud qiladi. 
Nihoyat, 
shamol
va 
havoning harakatini
ko‘rib chiqamiz. 
Shamol ekologik jihatdan juda katta ahamiyatga ega. Shunga ko‘ra 
bu haqda batafsil to‘htalib o‘tamiz. O‘simliklarga shamolning 
bevosita ta’siri transpiratsiyaning kuchayishiga, o‘simliklar turli 
darajada mexanik zararlanishiga yoki shox-shabbasining shakli 

---

o‘zgarishiga olib keladi. Bundan tashqari, shamol gullar changi, 
urug‘i, meva va boshqalarning kuchib yurishiga imkon beradi. 
Shamolning bilvosita ta’siri ko‘proq kuzatiladi: bunda havoning issiq 
va sovuq massalari, bulut, tumanning ko‘chib yurishi o‘z navbatida 
mazkur rayonning suv, issiqlik va yorug‘lik rejimini o‘zgartiradi, 
temperatura o‘zgarishiga sabab bo‘ladi va hokazo. 
Shamolning tezligi, odatda, anemometr bilan o‘lchanadi; tezlik 
esa vaqt sayin o‘zgarib turadi. Shamol tezligining yig‘indi qiymati 
ma’lum bir davr uchun ma’lum darajadagi informatsiya (axborot) 
berishi mumkin. Joyning relefi, shakli va o‘simliklar to‘plami, 
joyning dengiz va okean qirg‘og‘iga nisbatan holatiga qarab 
shamolning tezligi ortib boradi. Daraxt shox-shabbasi orasidagi 
shamolning tezligi shamol esadigan tomonda hamma vaqt maksimal 
darajada, shamolga teskari tomonda doim past bo‘ladi. Tuproq 
yuzasida esa u hatto o‘t qoplami past bo‘lgan holda ham ancha 
pasayib ketadi. O‘rmonda (ayniqsa u turli balandlikdagi daraxtlardan 
iborat bo‘lsa) shamolning tezligi 80% gacha pasayishi mumkin. 
Modomiki, o‘t qoplami yer yuzasidagi shamolning tezligini 
keskin pasaytirar ekan, bu bilan shamol eroziyasining oldini oladi va 
shamol uchirib ketishi mumkin bo‘lgan tuproq zarrachalarini caqlab 
qoladi. Qirg‘oqlardagi kumlarda va cho‘llarda o‘simliklar qoplami 
dona va barxanlar hosil bo‘lishining oldini oladi. Ihota daraxtzorlar 
barpo etish xuddi ana shutarga asoslangan. Ihota daraxtzorlar barpo 
etish bilan transpiratsiya va bug‘lanishni kamaytirishga erishish 
mumkin, shunga ko‘ra, tuproq namidan to‘liq foydalanish, qishloq 
xo‘jalik o‘simliklarini shamolning bevosita ta’siridan, tuproqni 
uchirib ketishdan va eroziyadan muhofaza qilish mumkin bo‘ladi 
barpo etilgan ihota o‘rmonzorlar esa joylarda 40% gacha issiqlikni 
saqlab qolish, bundan tashqari, qor to‘plash va uni br tekis hamda 
to‘g‘ri taqsimlash imkonini beradi. Lekin ihota maqsadida 
o‘tkazilgan daraxtlarning bo‘yicha nisbatan ikki baravardan ham 
ortiq bo‘ladigan ildiz konkurensiyasini olish kerak bo‘lad. 
Daraxtlariing butalar bilan aralash ekilgan uzun qatorlarining 
maksimum darajadagi samaradorligi uncha yuqori bo‘lmaydi.
Shamolning o‘simliklarga ko‘rsatadigan ta’sir kuchi juda katta 
bo‘ladi, ular quyidagilarda ifodalanadi.
Qurish.
Shamol bo‘lmagan vaqtda bug‘latish suv bug‘larining 
barg og‘izchalaridan oddiy diffuziya yo‘li bilan ajralishidan iborat 
bo‘ladi. Lekin havo harakatga kelsa vaqtda konveksiya tufayli bu 
protsess ancha kuchayadi. Garchi havoning to‘yinish defitsiti nolga 
teng bo‘lganda ham ya’ni havo juda nam bo‘lganda ham shamol 
bug‘lanishni kuchaytiradi. Lekin bunda bug‘lanish intensivligi 
shamolning tezligiga proporsional ravishda ortib bormaydi. Shamol 

---

barglar yuzasida to‘planadigan nam havoni uchirib yuborish bilan 
transpiratsiya 
protsessini 
kuchaytiradi, 
shunga 
ko‘ra mayda 
barglarda bu protsess ayniqsa yaxshi boradi.Bundan tashkari, 
shamolda barglar buraladi egiladi ana shunda hujayralararo 
bo‘shliqlar siqilib natijada og‘izchalar orqali suv bug‘lari ajralishi 
kuchayadi Kutikula qoplami barglarni qurib qolishdan ancha yaxshi 
muhofaza qoladi. Kuchli shamol vaqtida barg og‘izchalari yopilib 
oladi va fakat kutikula orqali transpiratsiya davom etadi. Shamol 
sovuq vaqtda, ya’ni 
TUPROK
ham sovuk, bo‘lgan vaqtda o‘simliklarni 
ayniqsa kuchli quritib qo‘yadi. Havo issiq vaqtda tuprokda foydali 
nam kam bo‘lganda esadigan 
issiq quruq shamol — garmsel ham 
o‘simliklarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu holda transpiratsiya keskin 
ravishda kuchayadi lekin o‘simliklar ildizi kerakli miqdordagi suvni 
yetkazib bera olmaydi, natijada ular so‘lib qoladi. 
Dasht zonasining janubi-sharqiy kismida garmsel tez-tez esib 
turadi. Agar boshoqdosh g‘alla ekinlari gullashining oxirida va doni 
yetila boshlashi davrida (sut pishiqlik davrida) garmsel shamol essa, 
boshoqlar sust rivojlanadi, doni siyrak va puch bo‘lib qoladi. Bunday 
hodisa havo quruq kelgan vaqtlarda hatto suv bilan yaxshi 
ta’minlangan, masalan, sholida ham ro‘y berishi mumkin. Bu holda 
transpiratsiya suvning o‘tkazuvchi sistema bo‘ylab oqishini haddan 
tashqari tezlashtirib yuboradi. Baland buyli o‘simliklar shamolning 
quritadigan darajadagi ta’siridan ayniqsa kuchli zararlanadi, shunga 
ko‘ra, normal sharoitda baland bo‘lib o‘sadigan o‘simliklar 
shamolning ta’- sirida past bo‘yli bo‘lib o‘sadi. Baland tog‘larda 
o‘sadigan yostiqsimon o‘simliklar kuchli esadigan shamollarga 
yaxshi moslashgan bo‘ladi. Ba’zan shamol yostiqsimon bo‘lmagan 
o‘simliklarda ham yostiqchalar hosil bo‘lishiga olib keladi. Bunday 
holda novdalarning uchki qismi ko‘rib ladi, yon tomondan ko‘plab 
qo‘shimcha novdalar o‘sib chiqadi, shox-shabba qalinlashadi.