Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

 
O‘SIMLIKLAR QOPLAMINING TAQSIMLANISHIDA 
SUVNING AHAMIYATI 
Suv biosferada eng ko‘p tarqalgan modda hisoblanadi. Yerdagi 
suvning (har xil shakldagi) umumiy zapasi hali ham 
aniq
emas, lekin 
taxminiy hisoblarga qaraganda, u 1,5 mlrd km
3
bo‘lsa kerak. Butun 
dunyodagi suv zapasining 97% okeanlardagi shur suvlarga to‘g‘ri 
keladi, shu bilan birga uning ko‘p qismi janubiy yarim shardadir. 
Chuchuk suv miqdori butun dunyodagi suv zapasining 3% ga to‘g‘ri 
keladi, shu bilan birga chuchuk suvning ¾ qismi muzliklardir. 
Taxminan 0,6% chuchuk suv sizot suvlarda va chuchuk suvli 
xavzalarda bo‘ladi. Atmosferada suv bug‘lari, tuman va bulutlar 
tarkibida bo‘ladigan suv planetadagi umumiy suv zapasining juda 
kam qismini (0,001% ni) tashkil qiladi. Lekin bu suv iqlim 
faktorlarini belgilashda va energiyani tashib yurishda juda katta 
ahamiyatga ega. Atmosferaga suv bug‘lari suv bug‘lanishidan (bunga 
o‘simliklar tomonidan transpiratsiya qilishda ajratiladigan suv ham 

---

kiradi) o‘tadi. Atmosferada suv bug‘larining va suvning asosiy 
manbai dunyo okeanidir. Atmosferadagi suv asosan yomg‘ir yoki kor 
shaklida chiqib ketadi. 
Bug‘lanish bilan yog‘in-sochinning umumiy balansini, ya’ni 
Yer sharida 
suvning aylanishini
baholash uchun quyidagilarni 
hisobga olish kerak: Erda umuman 
olganda, 
bug‘lanish 
bilan 
yog‘ingarchilik muvozanatlashib turadi. Agar butun Yer shari 
bo‘yicha (yuzasi 510-10
s
km
2
) yiliga o‘rta hisobda 973 mm yog‘in 
(qariyb 496-10
12
tonna suv) tushsa, atmosferaga ham xuddi shuncha 
(973 mm) suv bug‘lanadi. Lekin okeandan yog‘in holatda tushgan 
suvga qaraganda ko‘p suv bug‘lanadi. Quruqlikda esa buning aksi 
bo‘ladi, ya’ni bug‘langan suvga qaraganda 5 baravar ko‘p yog‘in 
tushadi. Yil davomida taxminan 40-10
2
tonna suv, quruqlikdan 
okeanlarga oqib o‘tishi tufayli quruqlik bilan okean o‘rtasidagi suv 
balansi tenglashib turadi. Chunonchi, sizot suvlar ko‘llar va daryolar 
orqali okeanlarga borib tushadi. Bunda yirik daryolar ayniqsa 
samaralidir. Masalan, Janubiy Amerikadagi yirik Amazonka 
daryosidan okeanga oqib tushadigan suv miqdori yiliga dunyo 
bo‘yicha okeanga tushadigan suvning 20% ni tashkil qiladi. 
M. Budiko (1977) ma’lumotiga ko‘ra, Dunyo okeanidan 
quruqlikka turli xil yog‘in-sochin holatida taxminan 40 000 km
2
miqdorda suv o‘tadi. Lekin okeandan o‘tadigan bu qo‘shimcha suv 
quruqlikka tushadigai yog‘in-sochinning taxminan 40% ga teng 
bo‘ladi. Yog‘in-sochinning
 
qolgan qismi o‘simliklar qoplami hamda 
yer yuzasidan bug‘lanadigan suv hisobiga hosil bo‘ladi. Lekin 
quyosh radiatsiyasining ko‘p qismi suv bug‘lanishiga sarflanganligi 
uchun yirik regionlarda iqlim sharoitining tayin bo‘lishida energiya 
almashinuvi, shuningdek, energiyaning okean oqimlari tarqalishi 
katta ahamiyatga ega. Masalan, Golfstrim oqimi shuncha ko‘p 
energiya tarqatadiki, bu Yevropaning katta territoriyasida iqlim 
sharoitining moslashuvida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bilan u, 
bizningcha, bu regiondagi sivilizatsiyaning rivojlanishiga ham 
sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. 
Lekin ekologlarni bu «umumplanetar» faktlargina emas, balki 
relef bilan bog‘liq holatdagi boshqa faktorlar, ya’ni yog‘in-
sochinning taqsimlanishidagi lokal o‘zgarishlar ham qiziqtiradi. 
Gap shundaki, u yoki bu yashash joyiga tushgan yog‘inning hammasi 
(bunga qumliklar kirmaydi) yer yuzasi tekis va tuproqning suv 
o‘tkazuvchanlik xususiyati yaxshi bo‘lgan sharoitda yerga singishi 
mumkin. Nishab joylarda esa suvning bir qismi oqib ketadi, shuning 
uchun tuproqda kam suv singadi. Bunday holda nishabliklarning 
pastki qismi yuqori qismiga qaraganda ko‘proq namlanadi. Buning 
natijasida nishablikning yuqori va pastki qismining «mikroiqlimi», 

---

odatda, mazkur joyda tushadigan o‘rtacha yog‘in-sochin yig‘indisiga 
mos kelmaydi. 
Suv oqimi kuchaygan vaqtda, ayniqsa sog‘
 
tuproqli yerlarda, 
suv yuvib ketishi natijasida jarliklar, daralar va boshqalar hosil 
bo‘ladi. Bundan tashqari, oqimning kuchli kelishi gil tuproqli 
cho‘llarda yog‘inning umumiy 
yig‘indisi 
kichik bo‘lgan hollarda 
tuproqning kuruqligini yanada kuchaytiradi. Lekin relef bir tekis 
bo‘lmagan hollarda, ya’ni suv to‘planib qoladigan joylarda 
o‘simliklar rivojlanadi, bu mazkur joyda tushadigan yog‘inning 
umumiy minimal yig‘indisiga moslashmagan bo‘ladi. Bularning 
hammasi o‘simliklarning tarkalishiga, kompleksligiga va xilma-
xilligiga ham ta’sir ko‘rsatadi, binobarin, bu ta’sir nishablik 
ekspozitsiyasiga 
qarab 
yanada 
keskinlashadi. 
Tekisliklarda 
tuproqning suv o‘tkazuvchanligi yaxshi bo‘lmagan yoki yog‘in sel 
shaklida tushgan xollarda mikrorelef katta rol o‘ynaydi, chunonchi, 
unchalik 
katta 
bo‘lmagan 
pastliklar 
ham 
suvning 
qayta 
taqsimlanishiga, shu bilan o‘simliklarning tarqalishiga ta’sir 
ko‘rsatadi. Bu hol ayniqsa janubiy dashtlarimizda keskin namoyon 
bo‘ladi. 
Joyning mikrorelefi shimoliy rayonlarda yana ham katta rol 
o‘ynaydi va tuproq haddan tashqari namiqishiga olib keladi. Lekin 
suvning yuza bo‘ylab oqish qonuniyatlari faqat joyning relefiga 
emas, balki boshqa bir qator sabablarga tuproqning muzlashiga, 
territoriya daraxtlar, butalar bilan qoplanganligiga ham bog‘liq 
bo‘ladi. Arid oblastlar uchun faqat suv oqimi emas, balki tuproqdan 
suv bug‘lanish miqdori ham katta ahamiyatga ega, chunonchi, bunda 
suv tuproqda singishi va o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilishi yoki 
tuproqdan bevosita bug‘lanishi mumkin bo‘lib, oqibatda suvda 
eriydigan tuzlar tuproqning yuza qatlamida to‘planadi, bu esa o‘z 
navbatida tuproqking shurlanishiga sabab bo‘ladi. 
Suvning yer yuzasi bo‘ylab oqishi tuproq eroziyasi masalasi 
bilan bevosita borliq bo‘lib, hozirgi vaqtda bu masala tabiat 
muhofazasi bo‘yicha dunyo ahamiyatiga ega hisoblanadi. Tuproq 
eroziyasi masalasi ayniqsa kishilar tomonidan tabiiy o‘simlik 
qoplamlari xo‘jalik maqsadlari taqozosi bilan yo‘q qilinadigan 
bo‘lsa, yanada chuqurlashib boradi. Chunki bunda tuproq bilan 
o‘simlik qoplami o‘rtasidagi o‘zaro mutanosiblik buziladi, bu esa o‘z 
navbatida tuproq qoplamining buzilishiga olib keladi. 
Mamlakatimiz qadimiy territoriyasining daraxtsiz yalang bo‘lib 
qolgan qismining tuprog‘i eroziga eng ko‘p duchor bo‘lgan. 
Bizningcha, bu rayonlardagi ko‘p dashtlar daraxtlar yo‘qotilishi, 
o‘simlik qoplami nobud bo‘lishi va xo‘jalik ishlari noto‘g‘ri 
yuritilishi oqibatida paydo bo‘lgan. Nihoyat, eroziya iqlimining 

---

o‘zgarishiga va katta daryolar suviiing loyqalanishiga, qum va loyqa 
daryo deltalariga oqib ketishiga, daryo yo‘llarining keskin o‘zgarishiga 
sabab bo‘ladi. (masalan, Amudaryoda shunday). 
Ustki eroziya eng xavfli hisoblanadi, chunki bunda suv 
sezilarsiz oqadi, lekin katta maydonlarni qamrab oladi. Tekis 
maydonlarda faqat erigan qor suvlari yil davomida har gektar yerdan 
2 tonnagacha tuproqni yuvib ketishi mumkin. Qumli yalang 
tuproqlarda yerning nishabi 3-4
0
bo‘lgani holda har yili 50 
tonnagacha tuproq yuvilib ketadi, nishabi 5-6
0 
bo‘lgan yengil qumloq 
tuproqlarda bu miqdor 100 tonnagacha yetishi mumkin. Bunda shuni 
nazarda tutish kerakki, agar har yili gektaridan 20 tonnadan tuprok 
yuvilib ketadigan bo‘lsa 1 mm qalinlikda tuproq yo‘qotilgan bo‘ladi. 
Buni 100 yil bo‘yicha oladigan bo‘lsak, u 10 sm ni tashkil etadi 
Mayda zarrachalarining, oziq moddalari va chirindisining yuvilib 
ketishi natijasida tuproq oriqlab, unumdorligi pasayib ketadi. 
Tuproqdan oziq modda larning yo‘qolishi yil davomida gektar 
boshiga: azot bo‘yicha 9-90 kg, fosfor bo‘yicha 4-40 kg va kaliy 
bo‘yicha 46-460 kg ni tashkil etadi. 
Eroziyaga uchragan tuproqlarda o‘simliklar quruq modda hosil 
qilish uchun suvni ko‘p sarflaydi, transpiratsiya koeffitsienti keskin 
ortadi. Boshqacha qilib aytganda, eroziya o‘simliklarning suvga 
bo‘lgan talabini oshiradi. Eroziyaga uchragan tuproqlar o‘simliklar 
uchun nisbatan quruq va tarkibida oziq moddalar ancha kam bo‘ladi. 
Jarlik hosil qiladigan chuqur eroziya ham ancha muhim hisoblanadi. 
Bu xildagi eroziya tuproqning chuqur qatlamlariga, ba’zan ogna 
jinsga ta’sir qiladi. Bundan tashqari, bu xildagi eroziya tuproq 
qatlamlarining jarlik tomon surilishiga va ular yangi joyda 
to‘planishiga sabab bo‘ladi. Eroziyaga qarshi kurashda uning oldini 
olish va melioratsiya tadbirlarini amalga oshirish eng samarali 
usuldir. Inson eroziya faktori bo‘lgan yog‘ingarchilik kuchini, 
eroziyalanish tezligini o‘zgartira olmaydi, lekin tuproqning donador 
strukturasini hosil qilish, yonbag‘irlarni tepasalashi, muhofaza 
sifatida hizmat qiladigan o‘simliklar qoplamini yo‘qotmasligi, ya’ni 
eroziyaning oldini olish uchun barcha choralarni muvaffaqiyatli 
amalga oshirishi mumkin.