Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

Zupturumda kserofitlikiing kamayishi 
(Yu.S.Grigorevdan, 1955) 
Turlar 
Tomirlarining 
zichligi (sm
2
/mm) 
sq1 mm
2
 
dagi 
og‘izchal
ar soni 
Transpiratsiya 
(%) 
Plantago maritime 
883 
384 
100 
Plantago stepposa 
601 
264 
56 
Plantago mayor 
405 
207 
34 
Bir turkumga mansub turlarning anatomik-morfologik belgilari 
va transpiratsiyasi bo‘yicha farqlanishi aniq bo‘lib qolmokda. 
Yuqorida qayd qilib o‘tilganidek, transpiratsiya protsessi fotosintez 
bilan uzviy ravishda bog‘liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra, o‘simliklar 
karbonat angidrid gazini o‘zlashtirishi uchun fotosintez protsessi 
borishida og‘izchalar ochiq xolatda bo‘lishi kerak, bu esa o‘z 
navbatida, transpiratsiya protsessining kuchayishiga olib keladi. 

---

Qurg‘oqchilik boshlangan vaqtda o‘simliklar transpiratsiyani tartibga 
solib turish uchun og‘izchalarini yopishga majbur bo‘ladi, ma’lumki, 
bunda gazlar almashinuvi va fotosintez protsessi o‘z-o‘zidan keskin 
qisqaradi, oqibat natijada suv tanqisligi vujudga keladi. Shunday 
qilib, transpiratsiya intensivligi kserofitlarda «foydali» oqibatlarga 
olib keladi, transpiratsiyaning pasayishi plastik moddalar hosil 
bo‘lishini kamaytiradi. Bizningcha, barglariing kserofillik xususiyati 
shundan iboratki, ular suv bilan yaxshi ta’minlangan sharoitda 
yuqori transpiratsiya intensivligiga, demak, yuqori fotosintetik 
xossaga ega bo‘ladi. 
Suv bilan ta’minlanish qiyinlashgan vaqtlarda kserofitlar 
og‘izchalari yopilib qolgandan keyin suvni kutikulasi orqali 
bug‘latish (kutikulyar transpiratsiya) dan maxrum bo‘ladi. Ko‘rinib 
turibdiki, 
namgarchilik 
yetishmay 
qolgan 
paytlarda 
transpiratsiyaning 
pasayishi 
kserofitlar 
uchun 
juda 
muxim 
hisoblanadi, suv bilan yaxshi ta’minlangan sharoitda transpiratsiya 
yuqori tezlikda boradi va qisqa muddatli qulay sharoitda katta 
miqdordagi assimilyantlar zapasini hosil qilishga ulgurish uchun 
moddalar almashinuvini yuqori tezlikda saqlash imkoniyatiga ega 
bo‘ladi. 
Nixoyat, kserofitlarning yana bir tipik xususiyati ustida to‘xtalib 
o‘tamiz. 
Modomiki, 
yuqori 
intensivlikdagi 
transpiratsiya 
kserofitlarga xos xususiyat ekan, ular uzi uchun zarur bo‘ladigan 
suvni tuproqdan olishga majbur bo‘ladi. Ko‘pchilik kserofitlar 
(sukkulentlardardan tashqari) suvni zapas holda to‘plamaydigan o‘simlik 
bo‘lganligi uchun ularning ildiz sistemasi kurg‘okchilik davri 
boshlanishi bilan yetarli miqdorda suv bilan ta’minlanishi uchun yer 
ustki organlariga mos kelishi kerak. Havo kancha quruq kelsa 
atmosferaning bug‘latish kuchi kancha yuqori bo‘lsa o‘simliklarda 
gidraturani optimal darajada saqlab turish uchun barglarga qaraganda 
ildiz sistemasi yaxshi rivojlangan bo‘lishi kerak, bu xususiyat 
tuprokning 
quruqligiga 
ham 
xosdir. 
Shunga 
ko‘ra odatda, 
kserofitlarning (sukkulentlardan tashqari) ildiz sistemasi yer ustki 
kismiga qaraganda bir necha marta rivojlangan bo‘ladi, ya’ni 
ularning o‘lchami yer ustki qismiga nisbatan kamida birdan yuqori 
bo‘ladi. 
Turkmanistonning shimoli-g‘arbiy cho‘llarida cho‘l guruhlari 
fitomassasining 65-79 % gacha qismini ildizlar tashkil etishi 
aniqlangan (Rustamov, 1969). Qumli cho‘llarda, sinuziyalarda, 
masalan, bahorgi efimerlardan cho‘l qiyog‘ining ildiz sistemasi yer 
ustki fitomassasiga nisbatan 20-40 marta ko‘p bo‘ladi. Butalar va 
chala butalar sinuziyasida esa yer osti fitomassasi yer ustki 
massasiga yaqin keladi yoki unga qaraganda kamida ikki baravar 

---

ko‘p bo‘ladi. Bu nisbat, xususan domintantlarning yoshiga va boshqa 
faktorlarga bog‘liq bo‘ladi. Qizig‘ish
 
shundaki, o‘simliklar yer ustki 
massasining ildiz massasiga yaqinlashishini Ternar azot bilan 
oziqlanishning o‘zgarishiga bog‘lab tushuntiradn. Azot bilan 
oziqlanish yetarli darajada bo‘lmaganda, azot asosan ildizlar orqali 
o‘zlashtiriladi, u yerga barglardan assimilyatlar oqib keladi, bu esa 
ildiz sistemasining yaxshi rivojlanishini ta’minlaydi. 
Kserofitlarning yuqorida aytib o‘tilgan barcha xususiyatlari 
ularning qurg‘oqchilikka chidamlilikni oshiradi, ya’ni suv bilan 
ta’minlanish nokulay bo‘lgan sharoitda ular yanada kuchli konkurent 
bo‘la oladi. Demak, kserofitlar kseromorfizmi (belgilarning barchasi 
kiritilganda) 
ularning 
konkurentlarni 
yengish 
uchun 
kuchli 
moslashuvidir. Shuning uchun kserofitlarni «quruqlikni sevuvchilar» 
deb atash kisman to‘g‘ri keladi. Shunga ko‘ra, ba’zi avtorlar 
kserofitlarni «quruqlikni sevuvchi» emas, balki «quruqlikka 
chidamli» deb atash to‘g‘ri bo‘ladi, degan fikrni taklif etadilar.